Disclaimer: geen rechtvaardiging, maar wel analyse
Ruslands invasie van Oekraïne is een brute aanval op de soevereiniteit van een onafhankelijk land en heeft geleid tot enorm menselijk leed. Er is geen rechtvaardiging voor de agressie van Poetin. Tegelijkertijd is het nuttig om te begrijpen waarom dit conflict geëscaleerd is. Niet om het goed te praten, maar om te doorzien hoe geopolitieke keuzes en economische belangen deze oorlog mede mogelijk hebben gemaakt. Begrip van de achterliggende dynamiek is noodzakelijk, zeker als je een conflict wilt oplossen. Dit betekent niet dat de keuzes van Rusland, de EU of Oekraïne gelijkwaardig zijn, maar dat geopolitiek zelden zwart-wit is. Wie de oorzaken beter begrijpt, kan ook beter inschatten hoe deze oorlog verder kan verlopen.
Het bovenstaande kan ik op die manier duiden door mijzelf te proberen te verplaatsen in de uitspraken van Trump, Oekraïne en Rusland.
Waarmee ik vooraf graag aangeef expliciet niet achter hun beweegredenen en acties te staan.
Ruslands geopolitieke doelen: Economie en militaire veiligheid
Om het kort te houden begin ik met Rusland, de rest komt vanzelf aan bod. In de basis wil Rusland, net als elke grootmacht, twee dingen:
- Economische groei
- Militaire soevereiniteit en veiligheid
Op beide punten heeft Rusland terrein verloren voorafgaand aan de invasie.
Economische factor: De mislukte Euraziatische Economische Unie (EAEU)
Rusland wilde een ‘single market’ creëren, vergelijkbaar met de Europese interne markt. Dit leidde tot de oprichting van de
Euraziatische Economische Unie (EAEU), een economisch blok met Armenië, Wit-Rusland, Kazachstan en Kirgizië. Deze landen waren echter economisch te zwak om een serieuze machtsfactor te vormen. Waar Nederland rond de 1000 miljard omzet praten we daar over een economie van 20, 80, 224 en 11 miljard. Bij elkaar nog niet eens de helft van Nederland.
Oekraïne was cruciaal voor deze EAEU vanwege zijn sterke industriële basis, landbouwproductie en grondstoffen. Het toetreden van Oekraïne zou de EAEU economisch levensvatbaar maken.
De EU en Rusland: Oekraïne als inzet van een geopolitiek conflict
Hier ging het mis. De EU bood Oekraïne een associatieverdrag aan, inclusief de
Deep and Comprehensive Free Trade Area (DCFTA). Dit betekende dat Oekraïne zijn douanewetgeving, technische normen en productstandaarden moest afstemmen op de EU, wat niet compatibel was met de EAEU.
Kort gezegd: Oekraïne moest kiezen tussen óf de EU óf de EAEU. Hetzelfde gold voor de EAEU: lidstaten konden geen eigen handelsverdragen met de EU afsluiten. Oekraïne werd hierdoor de inzet van een geopolitiek conflict tussen de EU en Rusland.
Omdat Oekraïens toetreding tot de EAEU essentieel was, zette Rusland de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj onder druk om het verdrag met de EU niet te tekenen. Dit lukte, maar leidde tot massale Euromaidan-protesten, die op 22 februari 2014 resulteerden in Janoekovitsj’ afzetting.
Vanuit Russisch perspectief was dit een door het Westen gesteunde staatsgreep. Vanuit Oekraïens perspectief was het een overwinning voor democratie.
Van economisch conflict naar militair conflict: De annexatie van de Krim
Ongeacht wie je gelijk wil geven: letterlijk een dag na Janoekovitsj’ afzetting verschenen Russische ‘groene mannetjes’ (soldaten zonder insignes) op strategische punten op de Krim. Rusland organiseerde vervolgens een ‘referendum’ met een ongeloofwaardige 97% ‘ja-stem’, waarna de Krim werd geannexeerd. Op dat moment veranderde het conflict van een economische machtsstrijd naar een militair conflict.
De militaire factor: Sebastopol en de Zwarte Zee
Naast de economische factor speelde ook militaire strategie een rol. De haven Sebastopol op de Krim is cruciaal voor de Russische Zwarte Zeevloot en biedt Rusland jaarrond toegang tot de Middellandse Zee.
Rusland kon de controle over deze strategische haven niet riskeren. De annexatie van de Krim garandeerde dat Sebastopol in Russische handen bleef. Omdat de Krim echter een schiereiland is, werd het logistiek afhankelijk van Oekraïne. Daarom versterkte Rusland vervolgens separatisten in Donetsk en Loehansk, om een corridor naar de Krim veilig te stellen.
De invasie van 2022: mislukt plan
Deze strategie werd uiteindelijk een voedingsbodem voor de invasie van 2022. In theorie kon Rusland via een grootschalige aanval twee doelen behalen:
- Snelle inname van Kiev en het installeren van een marionettenregering, zodat Oekraïne alsnog de EAEU in zou gaan.
- Annexatie van Oost-Oekraïne, om een vaste landverbinding naar de Krim te garanderen.
Beide doelen zijn grotendeels mislukt.
- De CIA informeerde Oekraïne vroegtijdig over het Russische plan om Antonov Airport als springplank te gebruiken voor de inname van Kiev. Hierdoor verloor Rusland de Battle of Antonov Airport, waarmee de flitsaanval op Kiev mislukte.
- De Russische opmars in het oosten is deels geslaagd, maar tegen enorme militaire en economische kosten.
Was een neutrale koers mogelijk?
Had Oekraïne een neutrale positie kunnen behouden, met zowel een samenwerking met de EU als de EAEU? In theorie misschien, maar in de praktijk was dit vrijwel onmogelijk:
- De EU wilde Oekraïne binden aan haar markt via de DCFTA.
- Rusland wilde Oekraïne volledig in de EAEU trekken.
- De Oekraïense bevolking was verdeeld, maar de meerderheid steunde uiteindelijk een pro-Europese koers.
Dit maakte een compromis onwaarschijnlijk. Met andere woorden de 'deal' die Oekraine volgens Trump destijds had moeten maken hadden ze zelfstandig waarschijnlijk niet kunnen regelen. Dan had de VS toen al dat moeten afdwingen door hun macht in te zetten zowel de EU als Rusland te laten schikken.
Wat is de balans?
Het resultaat? 700.000 doden, een Russische economie in puin, en een oorlog zonder einde in zicht.
- De EU had minder kunnen pushen op uitbreiding.
- Rusland had deze catastrofale beslissing nooit moeten nemen.
- Oekraïne kon niet anders dan kiezen in een spel dat zij niet zelf had opgezet.
Wat mij betreft is het triest dat voor deze geopolitieke machtsstrijd straks mogelijk een miljoen mensen zullen sterven. Oekraïne had geen perfecte opties, maar moest kiezen. Rusland heeft een ongekende tol betaald voor dit conflict, zonder strategisch succes.
Had Oekraine na de invasie een andere koers kunnen varen en eerder kunnen onderhandelen? Misschien, maar dat is weer een nieuwe analyse. Dit ging over de aanloop naar het conflict.