Autoritaire politiek: actualiteit, werking en achtergronden

[defiant]

Autoritaire politiek: actualiteit, werking en achtergronden

Inleiding

Antidemocratische autoritaire politiek en gedrag is wereldwijd in opkomst, politieke partijen en bewegingen met autoritaire kenmerken winnen sinds begin deze eeuw wereldwijd gestaag aan terrein. Ook in Nederland is dit het geval. In dit topic willen we dit fenomeen bespreken om vooral ook de werking ervan te begrijpen en te doorgronden.

Definitie

Autoritaire politiek is de tegenpool van de liberale democratische rechtstaat. De liberale democratische rechtstaat heeft na de 2e wereldoorlog in veel westerse landen model heeft gestaan voor hun regeringsvorm. Hieronder staan de definities van beiden tegenover elkaar:

Democratische rechtstaat

ProDemos geeft de volgende kenmerken van een democratische rechtstaat:

• Er is een volksvertegenwoordiging, rechtstreeks door de burgers gekozen. Hieruit wordt onze regering samengesteld. Hierop heeft de burger dus indirect ook invloed.
• Er zijn vrije, eerlijke verkiezingen waarin het stemgeheim, de anonimiteit van de kiezer, is gewaarborgd.
• Kent scheiding van machten. De wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht houden elkaar in balans. Zo wordt voorkomen dat teveel macht in handen van een kleine groep mensen terecht komt.
• Streeft naar politieke gelijkheid voor iedereen, met gelijker rechten maar ook plichten. In de praktijk is dit een uitdaging maar het lukt een democratie beter dan andere regeringsvormen.
• Is verankerd in een democratisch opgestelde grondwet. Iedereen moet die naleven, ook de overheid zelf. Zo wordt willekeur en het recht van de sterkste voorkomen.
• De vrijheid van burgers wordt beschermd. Vrijheid van meningsuiting is alleen begrenst door het recht. Een overheid zelf mag de vrijheid van meningsuiting op geen enkele wijze beperken anders dn via het recht.
• Er is een maatschappelijk middenveld met belangenorganisaties als bonden, verenigingen en ngo's
• Er zijn vrije media die burgers onafhankelijk over politieke en maatschappelijke thema's informeren

Zie ook verder dit topic over democratie: Democratie: werking, deelname en uitdagingen

Autoritaire politieke inrichting

• De afwezigheid van een representatieve regering. Indien er verkiezingen zijn, gaan die vaak gepaard met fraude, manipulatie, geweld en uitsluiting van groepen kiezers
• Zwakke en instabiele politieke instituties waarbij macht vaak in handen valt bij politieke leiders en elite. Hierdoor wordt willekeur en ongelijkheid in de hand gewerkt.
• Een ingeperkte mogelijkheid voor politieke participatie, waarbij geen zekerheid bestaat dat de stem van burgers gehoord zal worden.
• Te weinig inperking van de uitvoerende macht door gebrek aan onafhankelijkheid bij de controlerende macht (parlement) en bij de rechtspraak.
• Een beperkte oppositie die onder druk staat door bedreigingen en geweld en die maar beperkte toegang heeft tot het verkiezingsproces.
• Media zijn beperkt en gecontroleerd door de regering. Ondergeschikt gemaakt aan deze politieke controle kunnen media alleen datgene publiceren dat niet gesanctioneerd is door de staat

Autoritarisme wiki

Autoritaire regimes

Soorten autoritaire regimes

Hoewel autoritaire regimes veel eigenschappen delen in hoe ze de democratische rechtstaat kunnen ondermijnen, zijn de ideologische eigenschappen vaak wel verschillend. Bekende voorbeelden uit de geschiedenis en heden zijn o.a.:

• Fascisme in Italië: nationalistisch militair regime
• Nazi regime in Duitsland: fascisme gecombineerd met racisme
• Communisme in de Sovjet-Unie: dominantie en alleenheerschappij van de staatsideologie
• Monarchisme in Saudi-Arabië: alleenheerschappij van de adel.
• Religieus regime in Iran: alleenheerschappij van religieuze leiders.

Er zijn uiteraard meer voorbeelden en verschillen.

Verschil autoritaire en totalitaire regimes

Een Autoritair bewind kan verder doorslaan naar een nog extremere vorm, dat van een totalitair bewind. Een totalitair bewind verschilt van een autoritair bewind in het volgende:

Autoritarisme

• Onder autoritarisme heeft een leider of een groep leiders op basis persoonlijke kwaliteiten de macht van de overheid veroverd.
• Zo kan een en autoritair regime vallen met de dood van een leider.
• Autoritaire regimes hebben nog democratische instellingen, zij het dat ze vaak niet meer dan een decoratieve rol.
• Oppositie wordt nog getolereerd, zolang niet bedreigend voor het regiem.

Totalitarisme

• Totalitarisme is meer gebaseerd op ideologie.
• Een totalitair regiem kan alleen vallen doordat haar bestuursstructuur omvalt of door een militaire interventie van derde partij.
• Bij een totalitair regiem vallen democratische instellingen geheel weg.
• Oppositie verdwijnt volledig. een 1 partij stelsel blijft over.

Van belang is te zien dat totalitarisme een doorontwikkeling is van autoritarisme. We moeten ons hierbij niet verliezen in de discussie of regiem X label Y krijgt. Zelfs een regiem als het Wo-II Nazisme in Duitsland kwalificeert volgens sommige onderzoekers niet volledig voor "totalitair" omdat de bureaucratie uiteindelijk ineffectief was en de overheid verviel in terreur. Ook het Wo-II fascistisch Italië was niet volledig totalitair omdat de fascistische partij compromissen sloot tussen monarchie, kerk, leger en staat.

Van belang is te zien dat een autoritair bewind zich kan doorontwikkelen in de richting van een totalitair bewind. Het bewind raakt dan nog verder verwijderd van de democratische staatsvorm. Vanuit deze optiek kunnen we autoritarisme beschouwen als een tussenvorm tussen democratie en totalitarisme.

historiek.net

Werking en opkomst

Er werd lang gedacht dat liberale democratische rechtstaat het einde van de geschiedenis zou zijn, niet zozeer vrij van conflict, problemen of rampen, maar de kern van het systeem zou overeind blijven. Autoritaire politiek boekt sinds begin deze eeuw echter juist grote successen, de werking van de ondermijning van de liberale democratische rechtstaat is dus van belang.

Belangrijk om te beseffen is dat in een liberale democratische rechtstaat autoritair politiek verschilt van religieuze/monarchistische landen die al heel lang zwakke instituties hebben. Daar heb je voorbeelden van staatsgrepen en gewelddadige machtsovernames, dit geeft vaak het verkeerde beeld. Autoritaire regimes komen in democratieën vaak aan de macht met significante directe en indirecte steun van belangrijke facties in de samenleving en een gedeelte van de bevolking.

Draaiboek voor het ontmantelen van een democratie

Politisering van onafhankelijke instellingen
Alle democratieën hebben functies die onafhankelijk opereren van partijdige politieke actoren, van wetshandhaving tot centrale banken. Autoritaire groepen vallen deze aan en proberen die instellingen te veroveren.

Het verspreiden van desinformatie
Veel politici liegen, maar autoritaire politici verspreiden en versterken leugens opzettelijk en met grote overgave en meedogenloze efficiëntie.

Het corrumperen van de uitvoerende macht
Autoritaire projecten kunnen niet slagen zonder de medewerking of instemming van de wetgevers, rechtbanken en andere instellingen.

Onderdrukking van de oppositie
Sterke democratieën hebben sterke tegenstanders en een onafhankelijke pers. Autoritaire politici proberen die bronnen van afwijkende meningen het zwijgen op te leggen.

Onderdrukken en haatzaaien tegen minderheden
Veel autoritaire politici vallen opzettelijk kwetsbare groepen aan, zaaien verdeeldheid en proberen de meerderheid tegen minderheden te laten keren.

Corrupte verkiezingen
Autoritaire politici proberen de verkiezingen in hun voordeel te laten verlopen door stemmen te onderdrukken, resultaten te manipuleren of zelfs de gehele verkiezing omver te werpen.

Het stoken met geweld
De meeste autocraten kijken opzettelijk de andere kant op van politiek geweld. Velen stoken met geweld actief om angst, verdeeldheid en gevoelens van onzekerheid op te wekken.

protectdemocracy.org

De media

Sinds op opkomst van massa media zoals bioscoop en radio begin vorige eeuw, was het altijd al een belangrijk middel voor het verspreiden van autoritaire politiek, maar de middelen zijn met de opkomst van televisie en later het internet zijn de mogelijkheden alleen maar toegenomen. Het is dan ook de belangrijkste eerste ingang waarin het proces wordt gestart.

Veel van de autoritaire tactieken zijn bewust gebaseerd op hypocrisie en tegenstrijdigheid, men komt vaak aan de macht met een claim op vrijheid, om deze later af te schaffen.

Kenmerkend is dat deze bewegingen vooral voet aan de grond krijgen door het gebrek aan een gelijk speelveld, wat ook kenmerkend is voor de ideologie zelf, d.w.z als weinig tot geen regels zijn geld het recht van de sterkste.

De journalistiek

Enkele voorbeelden van hypocrisie/tegenstrijdig gedrag richting de journalistiek:

• De journalistiek continue aanvallen en beschuldigen van partijdigheid. Maar daarnaast zelf wel media produceren die juist zeer partijdig is en niet onafhankelijk.
• Een beroep doen op de ruimste interpretatie van de vrijheid van meningsuiting. Maar zodra men macht heeft wordt de vrijheid van meningsuiting juist hard aangepakt.
• Democratische politici en pers continue bekritiseren, maar zelf bijna nooit kritiek dulden door zelf alleen partijdige media op te zoeken.

Zie verder: Journalistiek en politiek: actualiteiten en achtergronden

Internet en sociale media

De belangrijkste middelen zijn een breed scala aan drogredenen tot aan propaganda technieken die het debat online doen kantelen. In combinatie met weinig tot ongemodereerde algoritmische social media winnen dit soort tactieken vaak standaard. Drogredenen en propaganda technieken zijn geen onschuldige middelen van mensen die moeite hebben met discussiëren, het zijn bewust middelen met een duidelijk effect, anders zou men het ook niet doen.

Zie verder: Desinformatie en misinformatie: dreiging en aanpak.

Menselijk gedrag

Autoritaire politiek zou niet mogelijk zijn als mensen er niet vatbaar voor zijn. Autoritaire politici zijn goed in het activeren en in stand houden van zowel communicatie en omstandigheden waarin autoritaire gedragskenmerken in mensen zelf worden geactiveerd.

Een belangrijk eigenschap hierin is de eigenschap van mensen om te denken in groepen, met name de eigen groep versus anderen. Autoritaire politici versterken dit en buiten het uit.

Zie verder: Sociale psychologie: de rol van menselijk groepsgedrag

Internationale netwerken

Er zijn voldoende indicaties om aan te nemen dat autoritaire politici onderling kennis met elkaar uitwisselen. Zo is bekend van de Amerikaanse Heritage Foundation dat ze druk doende is geweest o de EU landen te beïnvloeden. In Nederland wordt volstaan met een interview op TV, maar ook heeft uitwisseling plaatsgevonden met right-wing lobby groepen (Brussel, Polen).

In twee verschillende landen hebben we in 2025 twee populistische partijen met autocratische kenmerken uit een regering zien stappen. Dit is heel opmerkelijk en kan duiden op een internationaal draaiboek. Kan je als autocraat niet meer meegaan in de richting van de democratische regering waar je deel van uit maakt, dan stap je vroegtijdig uit. Zowel in Nederland (PVV, juni 2025) als in Noorwegen (Centre Party, januari 2025) zijn partijen vroegtijdig uit kabinetten gestapt zodra het regeringsbeleid geen electoraal voordeel meer bood. Dit versterkt ook de indruk dat autocratische partijen coalitiepolitiek niet als inzet zien.

Een laatste indicatie is hoe far right demonstraties in UK en Nederland directe connecties lijken te hebben met bewegingen in de VS. Beïnvloeding van meerdere landen tegelijk vanuit een gemeenschappelijke invloedssfeer.

Zie verder: Hybride oorlog in Europa - Bescherming van onze democratie

Voorkomen en preventie van autoritaire politiek

Timothy Snyder heeft onderzoek gedaan naar totalitaire regimes en lessen opgeschreven ter voorkoming van een autoritair regime, enkele voorbeelden:

Gehoorzaam niet bij voorbaat.
Een groot deel van de macht aan autoritaire regimes wordt vrijwillig weggegeven. Individuen en groepen denken vooruit over wat een repressievere regering zal willen, en beginnen ze dat vervolgens te doen zonder dat hen daarom gevraagd wordt. Je hebt dit al gedaan, nietwaar? Stop daarmee. Anticiperende gehoorzaamheid leert autoriteiten wat mogelijk is en versnelt onvrijheid.

Verdedig een instelling.
Volg de rechtbanken of de media, of een rechtbank of een krant. Spreek niet over “onze instellingen” tenzij je ze je eigen maakt door namens hen op te treden. Instellingen beschermen zichzelf niet. Ze vallen als dominostenen om, tenzij ze vanaf het begin worden verdedigd.

Behoud de beroepsethiek.
Wanneer de leiders van de staat een negatief voorbeeld geven, worden professionele verplichtingen om rechtvaardig te handelen veel belangrijker. Het is moeilijk om een rechtsstaat te breken zonder advocaten, en het is moeilijk om showprocessen te houden zonder rechters.

Let bij het luisteren naar politici op bepaalde woorden.
Let op het uitgebreide gebruik van ‘terrorisme’ en ‘extremisme’. Wees alert op de begrippen zoals ‘uitzondering’ en ‘noodsituatie’. Wees alert op het verraderlijke gebruik van patriottische woordgebruik.

Blijf kalm wanneer het ondenkbare gebeurt
Wanneer er een terroristische aanslag plaatsvindt, bedenk dan dat alle autoritaire leiders te allen tijde op dergelijke gebeurtenissen wachten of deze plannen om hun macht te consolideren. Denk aan de brand in de Rijksdag. Een plotselinge ramp die het einde van het machtsevenwicht, het einde van oppositiepartijen, enzovoort vereist, is de oudste truc uit het boekje van o.a. Hitler. Trap er niet in.

Belemmer de eenpartijstaat.
De partijen die de macht hebben gegrepen, waren ooit iets anders. Ze hebben een historisch moment uitgebuit om het politieke leven voor hun rivalen onmogelijk te maken. Stem altijd ook bij niet landelijke verkiezingen terwijl je dat nog kunt.

Alert zijn op signalen van autoritarisme

Los van de bovenstaande punten van Timothy Snyder moeten we scherp zijn op de volgende ontwikkelingen vanuit onze politieke partijen:

• publieke aanvallen op journalisten
• overnames van perscombinaties en persagentschappen
• publieke aanvallen op individuele bestuurders van landelijke overheid en lagere overheden
• publieke aanvallen op minderheden
• publieke kritiek op functioneren rechtbanken en overheidsinstellingen
• verruwing taalgebruik in het politieke bedrijf
• het verschuiven van normen
• bezuinigingen op uitvoeringsinstituten
• publiek voorstellen tot aanpassing van onze grondwet
• voeden van anti EU sentiment

Topic regels

Dit topic is bedoelt om autoritaire politiek te begrijpen en te doorgronden, niet om het te verdedigen of anderszins te bagatelliseren. Tevens is niet de bedoeling om autoritaire politiek als een (onvermijdelijke) reactie te beschouwen op andere groepen en politici, dat is juist een van de drogredenen van autoritaire politici. Autoritaire politici hebben keuzevrijheid en zijn geheel verantwoordelijk voor hun eigen gedrag.

[vanaalten]

Politisering van onafhankelijke instellingen
Alle democratieën hebben functies die onafhankelijk opereren van partijdige politieke actoren, van wetshandhaving tot centrale banken. Autoritaire groepen vallen deze aan en proberen die instellingen te veroveren.

Ik mis een variatie hiervan: het vleugellam maken van onafhankelijke instellingen door budgetten te knijpen. We hebben een waakhond voor 'x', maar geven niet genoeg geld om die zijn taak goed te laten doen. Effect: dingen gaan mis, dat levert weer ophef op waar autoritaire politici gebruik van maken.

Of we hebben een publieke omroep die o.a. een controlerende functie heeft, maar beperken de mogelijkheden door budget te knijpen. Waarbij het mij niet zou verbazen als dat als gevolg heeft dat het gedrag van zo'n instituut zich aanpast (minder kritisch) om te voorkomen dat budget nog meer geknepen wordt.

[Cyberpope]

defiant schreef op maandag 22 september 2025 @ 23:15:

Topic regels

Dit topic is bedoelt om autoritaire politiek te begrijpen en te doorgronden, niet om het te verdedigen of anderszins te bagatelliseren. Tevens is niet de bedoeling om autoritaire politiek als een (onvermijdelijke) reactie te beschouwen op andere groepen en politici, dat is juist een van de drogredenen van autoritaire politici. Autoritaire politici hebben keuzevrijheid en zijn geheel verantwoordelijk voor hun eigen gedrag.

Deze vind ik dan wel jammer of wellicht zie ik hem verkeerd. Want als het op niveau gaat van <vul politicus in> is het resultaat van woke, snap ik het bovenstaande volledig.

Echter je kunt je wel afvragen of de democratie in zichzelf niet zo succesvol is geworden dat het het zaad van mislukken in zichzelf meedraagt. Immers vele groepen denken dat ze mee kunnen besluiten raken teleurgesteld omdat blijkt dat hun invloed erg beperkt is en neigen dan naar autocratie. Los van de stroming.

Verder vind ik het werk van Gabriel van den Brink ook een interessante stellingname dat de huidige trend naar meer autocratie, eigenlijk een reactie is doorgeschoten moderisme, welke niet helemaal past met de biologische mens welke we nog steeds zijn. Puur de ratio (met negeren c.q. onderdrukken van de intuïtie en emotie) veroorzaakt onvrede. Maar moet daar ook nog wat dieper induiken.

Want autocratie puur te wijten aan een aantal personen die dat nastreven en een draaiboek afdraaien, vind ik iets te simpel.

[dawg]

Ook het werk van Lisa Herzog moet eigenlijk meegenomen worden in de topicstart. Over de link tussen neoklassieke politieke economie en democratisch verval.

[defiant]

vanaalten schreef op dinsdag 23 september 2025 @ 08:42:
[...]

Ik mis een variatie hiervan: het vleugellam maken van onafhankelijke instellingen door budgetten te knijpen. We hebben een waakhond voor 'x', maar geven niet genoeg geld om die zijn taak goed te laten doen. Effect: dingen gaan mis, dat levert weer ophef op waar autoritaire politici gebruik van maken.

Of we hebben een publieke omroep die o.a. een controlerende functie heeft, maar beperken de mogelijkheden door budget te knijpen. Waarbij het mij niet zou verbazen als dat als gevolg heeft dat het gedrag van zo'n instituut zich aanpast (minder kritisch) om te voorkomen dat budget nog meer geknepen wordt.

Dat is inderdaad een bekende variatie die ook in Nederland en het VK is toegepast, zie bijvoorbeeld Decentralisatie en bezuinigingen: gemeentes in geldnood Zeker als het gaat om democratische organisaties zoals gemeentes zie je dat het de democratie schaadt, immers mensen kiezen voor de uitvoering van beleid waarin geen budget of beleidskeuzes in zijn meegenomen. Decentralisering kan eigenlijk alleen kans maken als beleid-en besluitvorming alsmede budgetten inclusief belastingheffing mee decentraliseren.

Nu zien mensen lokaal zwembaden en de bibliotheek verdwijnen omdat de lokale politiek die keuze moet maken, terwijl het budget en beleid die dit veroorzaakt grotendeels landelijk bepaald is. Dat is funest voor het democratische vertrouwen en wakkert ook weer autoritaire politiek aan.

Cyberpope schreef op woensdag 24 september 2025 @ 20:04:
[...]

Deze vind ik dan wel jammer of wellicht zie ik hem verkeerd. Want als het op niveau gaat van <vul politicus in> is het resultaat van woke, snap ik het bovenstaande volledig.

Echter je kunt je wel afvragen of de democratie in zichzelf niet zo succesvol is geworden dat het het zaad van mislukken in zichzelf meedraagt. Immers vele groepen denken dat ze mee kunnen besluiten raken teleurgesteld omdat blijkt dat hun invloed erg beperkt is en neigen dan naar autocratie. Los van de stroming.

Democratie was traditioneel ook meer een krachtveld waar in groepen buiten de electorale cyclus hun macht uitoefenende, vakbonden, werkgeversverenigingen en maatschappelijke en religieuze organisaties hadden banden met gelieerde politieke partijen. Als je lid was van de vakbond dan telde niet alleen je stem, maar had de vakbond ook invloed en ingangen bij de politiek.

In de jaren 80 is dit systeem verder afgebroken en kregen we het neoliberalisme, new public management, depolitisering en de verdere uitholling van het maatschappelijke middenveld. Wat nu hebben in Nederland is dat politieke partijen wel democratische verkozen worden, maar eigenlijk vrij centralistisch en meer autoritair regeren dan vroeger omdat de decentrale versplintering van de macht in de samenleving zelf steeds meer ontbreekt.

Je krijgt dan vanzelf het soort cliëntelisme waarbij politieke partijen veel beloftes moeten doen om verkozen te worden, immers de binding met de burger bestaat alleen nog maar via campagnes en de (sociale) media. En dat opent vanzelf de weg naar autoritaire politiek, immers uit de frustratie dat politici niet leveren (want niet realistisch), gaat men vanzelf twijfelen aan het systeem zelf.

Maar bovenstaande ontwikkeling is geen wetmatigheid, het zijn allemaal bewuste en openlijk politieke keuzes gemaakt door politici en burgers. De vraag is alleen of burgers maar ook politici hun keuzes en gevolgen in het verleden wel hebben begrepen.

Ik denk dat als ik een belangrijke oorzaak mag aanwijzen voor het fenomeen autoritaire politiek, dan is dat een gebrek aan historisch geheugen en reflectie. Hoe zijn we eigenlijk tot onze samenleving gekomen?

[Cyberpope]

defiant schreef op woensdag 24 september 2025 @ 20:58:
Ik denk dat als ik een belangrijke oorzaak mag aanwijzen voor het fenomeen autoritaire politiek, dan is dat een gebrek aan historisch geheugen en reflectie. Hoe zijn we eigenlijk tot onze samenleving gekomen?

Opmerkelijk, want op geaggregeerd niveau is de huidige kiezer beter opgeleid en geïnformeerd dan ooit tevoren.

[servies]

Cyberpope schreef op donderdag 25 september 2025 @ 07:05:
[...]

Opmerkelijk, want op geaggregeerd niveau is de huidige kiezer beter opgeleid en geïnformeerd dan ooit tevoren.

Eh... dat weet ik zo net nog niet... Ik acht heel veel mensen niet in staat om een weloverwogen stem uit te brengen.

[defiant]

Cyberpope schreef op donderdag 25 september 2025 @ 07:05:
[...]

Opmerkelijk, want op geaggregeerd niveau is de huidige kiezer beter opgeleid en geïnformeerd dan ooit tevoren.

Dat is wellicht verklaarbaar door het verschil tussen generalistische en specialistische kennis. Na de middelbare school focussen de meeste vervolgopleidingen zich op specialistische kennis, niet op verbreding. Iemand kan hoogopgeleid zijn in een bepaald vakgebied, maar bijvoorbeeld weinig kennis hebben van de politieke geschiedenis, zo'n iemand heeft op dat gebied dan hetzelfde kennis niveau als iemand zonder die hoge opleiding.

Of iemand z'n kennis dan verbreedt ligt dan geheel aan de persoonlijk omstandigheden en interesses.

In een democratie ligt benodigde kennis ook grotendeels bij de kiezers, als die zelf weinig maatschappelijke kennis heeft en niet basaal dwarsverbanden kan leggen en oorzaak en gevolg kan onderscheiden, dan reflecteert dat natuurlijk ook op de stemkeuze en politiek.

[defiant]

In het kader van kennis van de geschiedenis:
Waarschuwingen uit Weimar

Extremisten kunnen alleen aan de macht komen met hulp van partijen die uit ambitie of lijfsbehoud met ze samenwerken. Dat is de les van de Weimarrepubliek, zegt Daniel Ziblatt.

Deze episode illustreert de gevaarlijke logica van overgave: het geloof dat toegeven de beste strategie is wanneer de democratie wordt bedreigd, dat je met een autocraat moet samenwerken om te overleven en dat het vermijden van onmiddellijke consequenties voor de eigen partij belangrijker is dan het afwenden van langdurige autoritaire heerschappij.

Kaas stond niet alleen in dit soort denken. In de jaren die aan het moment voorafgingen, effenden drie rampzalige misrekeningen – elk geworteld in kortetermijndenken en zelfrechtvaardiging – het pad voor Hitlers opkomst.

Op een moment dat de democratie aan kracht verliest op uiteenlopende plekken als Hongarije, India, Turkije en de Verenigde Staten, herinneren deze gebeurtenissen ons eraan dat de afbrokkeling vaak geleidelijk gaat, door de stapsgewijze overgave van degenen die haar zouden moeten verdedigen. Met elke concessie worden autocraten brutaler, verdedigingen zwakker en wordt terugdraaien moeilijker. Reacties die in een vroeg stadium nog pragmatisch kunnen lijken – afwachten, zwijgen, een compromis sluiten – werken in het voordeel van de autocraten en leiden uiteindelijk tot de algehele ondergang van de democratie.

Het idee was om een verenigd conservatief front te presenteren. In plaats daarvan stal Hitler de show. Terwijl Hitlers paramilitaire troepen door de straten marcheerden als vertoon van discipline en macht, verdween Hugenberg naar de achtergrond. In 1933 realiseerde hij zich de volledige omvang van zijn fout. Hij zou tegen een conservatieve collega hebben gezegd: „Ik heb de grootste dwaasheid van mijn leven begaan; ik heb me verbonden aan de grootste demagoog uit de menselijke geschiedenis.” Maar tegen die tijd was het al veel te laat. Op een cruciaal moment had Hugenberg Hitler gegeven wat hij het hardst nodig had: aanzien.

De volgende misrekening van het Duitse politieke establishment was nog ernstiger: Hitler rechtstreeks aan de macht brengen. In 1932 was het Duitse parlement nog steeds verlamd. Het lukte niet een regerende meerderheid te vormen. Conservatieven waren wanhopig op zoek naar een stabiele regering die de sociaaldemocraten en communisten uitsloot, maar ze hadden te weinig stemmen om zonder hen te kunnen regeren.

De voormalig bondskanselier Franz von Papen deed een gewaagde suggestie: bied Hitler het kanselierschap aan, maar omring hem met conservatieve ministers om hem te controleren. Von Papen had er vertrouwen in dat Hitler in het gareel kon worden gehouden. „Maak je geen zorgen,” zei hij tegen zijn rechtse collega’s.

Het tegenovergestelde gebeurde. Hitler begon onmiddellijk de macht te consolideren, zette zijn beschermheren buitenspel en schakelde de oppositie uit door leidende figuren te arresteren, onder wie de voormalige Pruisische minister van Binnenlandse Zaken en andere sociaaldemocratische en communistische parlementsleden.

Dit was de laatste, fatale misrekening: het idee dat de democratie kon overleven terwijl haar beschermingsmechanismen werden wegonderhandeld.

Geen enkele democratische grondwet handhaaft zichzelf, ook niet als deze veel ouder is dan de Weimarrepubliek begin jaren dertig. Burgers en leiders moeten voor democratische instituties opkomen zodra ze worden bedreigd – hoe groot of klein die dreiging ook is.

Een democratie gaat zelden van de ene op de andere dag ten onder. Ze wordt geleidelijk uitgehold door overgave: rationalisaties en compromissen van machthebbers die zichzelf wijsmaken dat een klein beetje toegeven veiligheid biedt, of dat meebewegen met een ontwrichter praktischer is dan hem te weerstaan. Dit is de blijvende les van Weimar: extremisme triomfeert nooit op eigen kracht. Het slaagt doordat anderen het mogelijk maken – vanuit ambitie, angst of een verkeerde inschatting van de gevaren van een kleine concessie. Uiteindelijk verliezen degenen die een autocraat macht geven niet alleen hun democratie, maar ook juist de invloed die ze dachten veilig te stellen.

Bovenstaande zou bekende geschiedenis moeten zijn die iedereen in het westen zou moeten kennen en herkennen, toch zie je dat de geschiedenis van de aanloop naar de tweede wereld oorlog veelal onbekend terrein is. WW2 werd zo een abstractie met een focus op goed versus kwaad en abstracte begrippen van vrijheid, maar niet wetende wat je moet doen om vrijheid te behouden omdat het proces van afbraak niet breed bekend is.

Zoals het artikel ook aangeeft, in ieder moment in de aanloop naar een autocratie worden beslissingen genomen die men op dat moment denkt te kunnen rechtvaardigbeden, maar uiteindelijk juist die stap zijn naar een autocratie.

Het zou dan ook goed zijn als westerse samenlevingen en ook Nederland dit soort processen onder ogen zien. Raadpleeg televisie, radio of andere media ls het gaat om WW2 en het gaat vaak om de oorlog en wie er goed of fout waren, niet naar de omstandigheden van de aanloop.

Je ziet ook nu in het westen en Nederland counteren van dezelfde dynamiek zoals naar voren komt in het artikel. Conservatieven die eigenlijk niet meer door het midden willen gaan en aansluiting zoeken bij de extremisten voor machtsbehoud. Het idee dat als je extremisten omringt met vertrouwelingen dat je dan het beste hebt van 2 werelden, de macht en het extremisme ingekapseld. Dat laatste zie je nu mis gaan in de VS, de 1e termijn probeerde men dat nog, maar bijna de hele oude conservatieve garde is in de 2e termijn afwezig.

Zonder deze lessen kan er weer een geromantiseerd beeld ontstaan van een sterke leider, zonder te beseffen dat als je macht opgeeft als burger dat je het dan ook echt kwijt bent. Er is geen weg meer terug. Zolang er een liberale democratie krijg je altijd weer de kans om te stemmen, of anderszins de participeren.