Lieve mensen, even ongeacht beeld, gevoel, ervaring, overtuiging. Iedereen meent in zijn of haar gevoel rationeel te staan, zelfs te zijn. Maar is dat ook zo? Nou, nee, welkom bij de mensheid. Juist wanneer het gaat om jouw macht uit handen te geven - de basis van ons systeem hier - blijkt dat we dit niet zijn.
Reden te meer dus om als we ons oriënteren, met onze omgeving spreken en ons beeld én mening (het zijn twee verschillende zaken trouwens) vormen ook ons zelf even onder de loep te leggen.
Doe je dat immers niet, dan schiet je je vanuit eigen psychologie van gedrag per definitie altijd jezelf in de voetjes. Of we dat nu leuk vinden om te horen of niet, zoals ik al zei, welkom bij de mensheid. Vreemde diersoort.
Met verkiezingen en drama van propaganda in een arena van emotie in het verschiet, aldus een leuk lijstje, misschien toch eens een idee.
1. Confirmatiebias
We zijn sociale beestjes, belangrijker nog, we zijn groepsdieren. We zoeken niet enkel bevestiging van ons gedrag in dat van anderen, we zoeken dat gedrag bij anderen.
Kort gezegd, we gaan graag akkoord met mensen die onze meningen delen. Dit is waarom we dezelfde kranten blijven lezen en waarom onze virtuele groepen en vriendenkring soms wel ideologische
echokamers lijken. Het ligt tevens aan de voet van negatief bewegingsgedrag, dat wil zeggen, onze reflex om harder in een andere vijver te springen als de vorige in ons beeld niet meer lekker is.
Dit effect heet confirmatiebias en leidt ons ertoe dat we - vaak onbewust - onze eigen perspectieven bevestigd willen zien en die van anderen uit de weg gaan. Tunnelvisie is hier net als echokamer een vaak gebruikte term. Het bestaan van deze vooringenomenheid zou iets te maken kunnen hebben met het (knuffelhormoon) oxytocine - juist in het kader van technologische ontwikkelingen (en de effecten daarvan, zoals internet, sociale en zogenaamde "alternatieve / nieuwe" media speelt dat in ieder geval een saillante rol).
2. Groepsbias
Groepsbias is vergelijkbaar met confirmatiebias, maar focust eerder op onze tribale neiging om onze eigen groep als superieur te beschouwen en andere groepen te verdenken, vrezen en/of kleineren. Dit klinkt hard, en dat is het ook. Dit is één van die aspecten van menselijk gedrag boven het niveau van het individu wat we in vroege tijden van evolutie (aapjes) gevormd hebben, wat ons echter sinds de uitvinding van stromend water en meer voorbeelden van beschaving consistent in de weg zit van stabiliteit en duurzame ontwikkeling van én voor de groep.
3. Post-aankoop rationalisatie
Deze bias brengt ons ertoe om allerlei redenen te gaan verzinnen om ons beter te doen voelen nadat we iets kopen dat nutteloos, dom of duur is. Men noemt dit soms ook het "Stockholm Syndroom voor consumenten", het is trouwens ook de basis van aspecten van politieke instrumentatie voor werving en propaganda waar emotie en geloof centraal staan als pijlers van deelname.
Maar let op, deze bias brengt ons er ook toe om vreemde sprongen te maken (waar we dan weer zelf blind voor blijven) wanneer we een investering maken in iets met hoge inleg. Dat kan geld zijn, veel vaker echter ook gevoel. Aangezien dat geen kunstmatig, abstract iets is, heeft dit voor ons als dier veel meer waarde dan wat dan ook. Leggen we dus ergens ons gevoel in, dan kan dat héél snel blind maken, en volledig contraproductief aan daadwerkelijke motivatie uitwerken (klassiek voorbeeld is het historisch gegeven dat de mensen die tirannie mogelijk maken door hun gevoel in een representatie daarvan te leggen, altijd degenen zijn die met eigen bloed komen te betalen).
Het zure is dat dit zeer sterk aanwezig is op zowel het niveau van de groep als het individu. Dat verstoort het vermogen van allebei om het gedrag te herkennen. Bot gezegd, besef van de fout wordt weggezet, wordt gecompenseerd met juist harder de zaken aan te prijzen, te verdedigen en zelfs aan anderen op te leggen.
Dit - als één voorbeeld - is trouwens waarom je slimme politici van tijd tot tijd een specifieke fout ziet maken in hun beeldvorming. Net iets te ver gaan, even over de schreef. Als groep van volgers kan dat voor menig individu té zijn, maar de reflex is om het weg te duwen, het goed te praten, er van weg te praten - en uiteindelijk nog harder het aan te prijzen.
Dit is een gevalletje "in de spiegel kijken is nooit leuk". Wel bitter noodzakelijk.
4. Gokdwaling
Dit betreft onze neiging om gebeurtenissen in het verleden onterecht als bepalend te beschouwen voor kansberekeningen in de toekomst.
Een goed voorbeeld is muntjes opgooien: de kans op kop is statistisch onafhankelijk en elke keer één op twee, maar ons buikgevoel vertelt ons verkeerdelijk dat die kans veel groter is wanneer we net viermaal munt hebben opgegooid. Deze bias is fataal voor gokkers.
Je zou dan zeggen dat mensen er niet veel te maken mee hebben of krijgen, helaas klopt die aanname niet. Als individu zoeken we altijd een plaats, rol, functie in de groep, alsmede een relatie daarmee. Wanneer zaken niet stabiel of "normaal" lijken krijgen we te maken met de rest van de punten hier en wagen we als individu veel sneller een gok ten aanzien daarvan, op basis van gevoel.
Met andere woorden: als we denken dat het slecht gaat, of slechter zou kunnen gaan, geven we de gok zelfs nog sneller uit handen.
5. Statistieken negeren
Het is erg moeilijk om kansen correct in te schatten, zelfs als we de informatie voor ogen hebben. Zo is het 80 tot 260 keer waarschijnlijker om te sterven in een auto-ongeluk dan in een vliegtuigongeluk, doden in de VS zwembaden 52 maal meer kinderen dan wapens en heb je veel meer kans om te sterven na van een trap te vallen dan in een terroristische aanslag.
Je ziet trouwens dat dit fenomeen zich zowel in sociale als andere vormen van menselijke interactie onder invloed van technologische vooruitgang (kuch) uitgebreid heeft naar andere vormen van toetsend gedrag. Je mag best dit ook "data negeren" of "gegevens weigeren" noemen.
Let wel, dit heeft niets met beeld te maken. Een plaatje geeft iedereen een ander beeld, het is niet echt omdat het een zaak is van interpretatie en invulling.
6. Observatiebias
Als je een nieuwe robotstofzuiger koopt (of welke kostbare investering dan ook maakt - waarbij opgemerkt moet worden dat gevoel een munt is met veel meer waarde dan geld), merk je die dingen in je onmiddellijke omgeving opeens veel meer op. Jouw investering resulteert in een grotere focus op vergelijkbare investeringen elders.
De bias bestaat er dan in dat je uit dit effect afleidt dat de frequentie van het automerk of zwangerschappen opeens is toegenomen. Aan die frequentie is echter niets veranderd en je merkt die zaken enkel meer op omdat je er op let.
Dit is waarom slimme politici gretig inzetten op gekende valstrikken van gedrag in media, verslaggeving en journalistiek (tegenwoordig ook van mensen, zie sociale media, alternatieve media e.d.). Ze nemen daar slimme bedrijfjes voor in dienst die daar uitgekiende plannen en instrumenten voor ontwerpen.
7. Systeembias
Juist wanneer observatiebias voor de groep een probleem geworden is, en juist wanneer negativiteitsbias ingezet wordt als instrumentatie voor beeldvorming (zie volgende punt) zoeken mensen naar het idee van verandering. Dat is echter moeilijk voor mensen en daarom verkiezen we het status quo. Nog veel moeilijker is het voor onze systemen om verandering te zoeken, te accepteren. Het conflict wordt er dan een van beeld versus realiteit, en van reflexief springen versus gradueel innoveren.
Deze systeembias zorgt er voor dat we steeds dezelfde restaurants bezoeken, politieke verandering schuwen en dag in dag uit dezelfde routines doorlopen. Het zorgt er ook voor dat we extreem kwetsbaar zijn voor anderen die gebruik van het conflict tussen ervaring / gevoel en realiteit in deze willen maken.
8. Negativiteitsbias
Nog zoiets waar foute politici (het zijn ook maar mensen, ze kunnen dus net zo "fout" zijn) herkenbaar in zijn. Slecht nieuws en doemprofetie
verkopen nu eenmaal beter (daar hebben we een wetenschap van gemaakt waar we bewust gebruik van maken), zeker wanneer gecombineerd met het hameren op delen van gevoel, het iets kunnen zeggen waarvan men dacht dat het niet kon - aspecten van geloofsinstrumentatie.
Het is niet omdat we morbide ingesteld zijn, maar omdat onze hersenen goed nieuws als minder geloofwaardig beschouwen dan slecht nieuws. Ons overlevingsinstinct is concentreren op het negatieve geen slechte strategie. Tegenwoordig dreigen we echter te verdrinken in slecht nieuws terwijl we al het goede negeren.
Je kan hier dus een uitstekende lakmoesproef mee maken voor de verkiezingen.
9. Kudde-instinct
We beweren graag het tegenovergestelde, maar diep van binnen lopen we het liefst van al mee met de kudde. We knikken mee met de meerderheid en nagelen minderheden collectief aan de schandpaal. Dit meeloopeffect kan bestaan in de familie, op het werk of in een heel land en kan soms erg negatieve gevolgen hebben.
Schoolvoorbeelden zijn de bijeenkomst met slechts een tafel in het midden waar de gastheer om heen blijft lopen (na een kwartier loopt de hele kamer om die tafel heen), maar ook stemgedrag, zie de vorige punten. We weten ergens best wel dat we in de spiegel moeten kijken, maar we zitten vast in ons oude evolutionaire gedrag (wat toen voor het overleven van de groep loonde, sinds de uitvinding van beschaving juist altijd de groep de hoogste prijs laat betalen). Prachtig voorbeeld van iets waar je als groep in kunt investeren - juist voor overlevingsgedrag - maar waar we altijd weer de foute kant op doorslaan, nu ja, pak er een geschiedenisboek bij voor meer inzicht in hoe dat altijd afloopt.
10. Projectiebias
Het is moeilijk om ons in te beelden dat anderen de wereld beschouwen op een manier die verschilt van de onze. We gaan er van uit dat iedereen op dezelfde manier denkt als wij zelf. We beschouwen onszelf als typisch en normaal en denken dat we de consensusopinie vertegenwoordigen, zelfs als dat niet zo is.
Dit is trouwens een goed voorbeeld van iets waar je in kan investeren, zeker op groepsniveau. Als je echter tegenwoordige lesmateriaal van maatschappijleer en andere vakken op vormende leeftijden bekijkt, zie je opvallende verschillen met 15 tot 20 jaar geleden in basiselementen van curricula.
Het pijnlijke is dat "normaal" niet bestaat. Het is een periodiek verschijnsel van aanpassing, ontwikkeling, verandering. Nog pijnlijker is ons probleem in deze met diversiteit. Hoe minder samengesteld de groep, des te lager zo'n beetje alle nuttige indexen op termijn. Prachtige verkenning is die van de relatie tussen innovatie en diversiteit. Uitermate pijnlijke verkenning voor wannabee-ideologen als Bosma, maar dit terzijde

Om het simpel te houden: een groep functioneert en presteert beter, is makkelijker in staat tot aanpassing en innovatie, concurreert beter, en behartigt zichzelf beter, naarmate zij samengesteld is.
Maar ja, die projectiebias.
11. Tijdsbias
We verkiezen altijd plezier nu in plaats van morgen en pijn morgen in plaats van nu. Deze tijdsbias leidt soms tot zeer slechte beslissingen. In 1998 toonde een studie bijvoorbeeld aan dat 74% fruit kiest als dessert voor de komende week, maar 70% chocolade als het gaat om het dessert van vandaag.
Dat lijkt grappig, maar past het eens toe op onze omgang met de discrepanties tussen verslaggeving en journalistiek. Pijnlijk.
12. Ankereffect
Ook bekend als de relativiteitsval. Dit beschrijft onze tendens om alles te vergelijken met een vast ankerpunt. Het klassieke voorbeeld is de prijs van een item in de supermarkt met afslag met daarboven de oorspronkelijke prijs. Vaak concentreren we ons dan op het prijsverschil in plaats van op de prijs zelf.
Exact hetzelfde zien we in beeldvorming tijdens campagnes of verkiezingen. De slimme politicus zal zorg dragen voor wanneer hij in beeld komt, met welk segment, in relatie tot welke andere politicus (of media persoon, e.d.). Daar wordt zelfs flink voor betaald, onder andere, zelfs als het aankomt op wie in welke stoel zit aan tafel in relatie tot waar afgesproken is waar de camera actief is.
Daarbij komt ook nog dat het ankereffect zeer bepalend is voor onze perceptie, ons beeld van realiteit, op basis van al de bovengenoemde punten / valstrikken. Dit maakt mensen heel erg berekenbaar in gedrag, en dus in gebruik van gedrag. Je kan immers - met weinig moeite - de reflex om te vergelijken en het gedrag in kiezen van het anker relatief makkelijk beïnvloeden.
Dat is waar de School van Andropov om de hoek komt kijken, maar dat is een heel ander topic
Enfin,
met het bovenstaande kun je heel simpele lakmoesproefjes maken. Echt de moeite waard, al schrik je af en toe behoorlijk. Soms van die persoon waar je gevoelsmatig (beeld, brochure, programma - het is allemaal gevoel, geen realiteit) op zou kunnen, of stiekem op zou willen stemmen. Soms van jezelf.
Dan hebben we het nog niet eens over de toepassing van
cognitieve dissonantie.
Wanneer steeds meer mensen ervan kunnen worden overtuigd dat het geloof correct is, dan moet het blijkbaar wel kloppen - en dus geeft men zijn macht uit handen aan diegene die daar het hardst op inzet, zonder oog voor consequenties, aangezien het enkel om hemzelf gaat. Welkom bij het centrale punt van de huidige collectieve sociaal-politieke problematiek van het hedendaagse Westen.
Populisme: de weigering van complexiteit en de poging om simplistische antwoorden te formuleren op ingewikkelde vraagstukken middels gebruik van elke mogelijke prikkel van gedrag - i.p.v. moeite te doen voor gezonde participatie.