![]() | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Index | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Wie, wat, waar? | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De AMD K8 ofwel Hammer is de achtste-generatie processor van AMD. Wat deze processor vooral bijzonder maakt is een 64-bits uitbreiding van de IA-32 instructieset. Met deze x86-64 instructieset is de Hammer in staat om te profiteren van alle mogelijkheden van een 64-bit brede processor, terwijl backwards compatibiliteit met bestaande IA-32 software wordt behouden. De implementatie van de Hammer processor is daardoor veel minder ingrijpend dan van de 64-bit Intel Itanium, die nieuwe IA-64 software vereist om optimaal te presteren.
![]() | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
![]() • Opteron De Opteron (geïntroduceerd op 22 april 2003) is AMD's high-end 64-bit processor voor servers en workstations. De processors worden gekenmerkt door een architectuur die zich uitermate goed leent voor gebruik in servers en multi-processor workstations. De Opteron beschikt over een aantal unieke features, waaronder een geïntegreerde geheugencontroller, 'glueless' multi- processing en ondersteuning voor de AMD64-architectuur. AMD64 biedt naast een grotere geheugenadresseringsruimte en bredere 64-bit integer registers een dubbel aantal general purpose en SSE2 & SSE3-registers. Hiermee wordt een oud mankement van de x86-architectuur - het gebrek aan registers - opgelost. De Opteron kan zowel nieuwe 64-bits AMD64-software als oude 32-bits x86-applicaties draaien. Indien het besturingssysteem daarvoor ondersteuning heeft, kunnen 32-bits en 64-bits programma's gelijktijdig gedraaid worden. De AMD Opteron beschikt evenals de Athlon 64 over een geïntegreerde geheugencontroller, waarmee een lage latency tot het geheugen mogelijk is en de beschikbare geheugenbandbreedte zo optimaal mogelijk benut kan worden. De Opteron heeft de beschikking over een 128-bit brede geheugenbus waarmee bij gebruik van DDR400-geheugen in theorie een bandbreedte van 6,4GB/s gerealiseerd kan worden. De integratie van de geheugencontroller betekent dat de Opteron niet meer aan een traditionele northbridge gekoppeld hoeft te worden om toegang te krijgen tot het geheugen. In tegenstelling tot de Xeon en Athlon MP communiceren de CPU's in een multi-processor configuratie niet meer via de frontside bus met elkaar - de Opteron heeft geen FSB - maar worden directe HyperTransport-links tussen de processors gebruikt. Hiermee is zogeheten glueless multi-processing mogelijk: tot een aantal van acht processors is er geen chipset- ondersteuning nodig om de CPU's in het systeem aan elkaar te 'lijmen'. Omdat met het aantal processors ook het aantal geheugencontrollers toeneemt, is het Opteron-platform zeer schaalbaar. De Opteron telt maar liefst 940 pins en dient gecombineerd te worden met een Socket 940-moederbord. De Opteron ondersteunt diverse RAS (Reliability, Availability en Serviceability) features, waaronder ECC-foutcorrectie op de L1 cache data, L2 cache data, translation look-aside buffers (TLB's) en het DRAM-geheugen. Tevens wordt Chipkill ECC ondersteunt. Twee belangrijke verbeteringen ten opzichte van de Athlon MP zijn 'termtrip', een snelle beveiliging tegen overhitting, en het verbeterde package met geïntegreerde heatspreader. Dankzij de heatspreader wordt de core goed bescherm tegen fysieke krachten van buitenaf. Het nieuwe heatsink-bevestigingsmechanisme van de Opteron zorgt er bovendien voor dat er tijdens de plaatsing van de heatsink veel minder kracht op de processor wordt uitgeoefend. De Opteron-processor is leverbaar in drie verschillende series; de Opteron 100-serie voor single processor systemen, de 200-serie voor dual processor machines en de 800-serie voor servers met maximaal acht processors. AMD gebruikt een typeaanduiding die bestaat uit drie getallen. Het eerste getal staat voor de maximale schaalbaarheid en de laatste twee getallen geven de relatieve prestaties weer. Zo presteert een Opteron 246 beter dan een Opteron 244. De kloksnelheid is in principe niet uit de typeaanduiding te herleiden. De Opteron-processor, bedoeld voor toepassing in servers en workstations, werd op 22 april 2003 geïntroduceerd en heeft in tegenstelling tot de Athlon MP en de processors van Intel geen type-aanduiding gekregen die zijn gebaseerd op kloksnelheid of een aan kloksnelheid gerelateerde performance rating. In plaats daarvan heeft AMD gekozen voor een systeem dat de schaalbaarheid van de processor en de relatieve performance ten opzichte van andere Opteron-processors aangeeft. • Athlon64 De introductie van de Athlon 64 en de Athlon 64 FX vond plaats op 23 September 2003. De originele Athlon 64 3200+ genoot vrijwel direct van een stevige prestatiewinst tegenover de oudere AthlonXP familie, en bleek tevens goed opgewassen tegen Intel's snellere Pentium4 processoren. De duurdere Socket 940 Athlon 64 FX-51+ met dual-channel geheugen ondersteuning (max 6.4GB/s) vond zijn plek in het duurdere segment, waar ook Intel's Pentium4 Extreme Edition een plaatsje innam. Nog geen jaar later kwam AMD met de introductie van Socket 939 voor Athlon 64 (3500+, 3800+) en Athlon 64 FX (53+) processoren, deze keer met dual-channel geheugen ondersteuning voor beide series. De overstap van single-channel Socket 754 naar dual-channel Socket 939 voor de desktop Athlon 64 bracht de nieuwe "NewCastle" core met zich mee, welke slechts 512KB L2 cache aan boord had. De Socket 939 Athlon 64 FX bleef qua specificaties vrijwel identiek aan de Socket 940 versie, met uitzondering van de verhoogde kloksnelheid. De Winchester core, qua specificaties vergelijkbaar met de NewCastle, kan gezien worden als AMD's poging om over te stappen op het 90nm procede. Qua rating deed deze core met de Athlon 64 3000+, de 3200+ en de 3500+ in eerste instantie een klein stapje terug, gezien de 200MHz hoger geklokte Athlon 64 3800+ voor Socket 939. Sempron / Athlon64 / Opteron prijslijst | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hier valt niet veel over te zeggen, AMD heeft er op dit moment 3: • Socket 754 voor de low-end (Sempron) & mobiele cpu's • Socket 939 voor de mid-end & high-end Athlon64 & Athlon64 FX cpu's • Socket 940 voor de Opteron ![]() | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
In de eerste helft van 2006 mogen we nieuwe single & dual-core cpu's met DDR2 verwachten. Buiten DDR2 zullen er ook enkele nieuwigheden als Pacifica en Presidio aan boord zijn. Tevens zullen deze cpu's gebruik maken van een nieuwe socket:
Waarom de Opteron 2xx & 8xx serie een andere socket krijgen is niet bekend, waarschijnlijk omdat ze ondie PCI-E krijgen & misschien FB-DIMM geheugen. Volgende cpu's mogen we in 2006 (april?) verwachten: (revisie F) • Athlon64 FX "Windsor": dual core, 2MB cache, DC DDR2-667, Pacifica, Presidio • Athlon64 "Windsor": dual core, 1 & 2MB cache, DC DDR2-667, Pacifica, Presidio • Athlon64 "Orleans": single core, 512kb & 1MB cache, DC DDR2-667, Pacifica, Presidio • Sempron "Manila": single core, 256kb cache, DC DDR2-667, Pacifica?, Presidio? • Mobile Athlon64 DTR "Trinidad": dual core, 2MB cache?, SC(?) DDR2-667, Pacifica, Presidio • Turion "Taylor": dual core, 2MB cache?, SC(?) DDR2-667, Pacifica, Presidio Ook het verbruik van deze cpu's zal iets hoger liggen dan de huidige reeks: • FX = 125W • Single core = 104W • Dual core = 110W Na 2006 wordt het met de de K10 nog interessanter: ten eerste zal het platform beter schaalbaar worden: de K10 is geschikt is om zonder extra chipset te werken in systemen met maximaal 32 processors (nu maximaal acht). Bovendien zal er in 2007 een quad-core versie van de Opteron op de markt verschijnen. HyperTransport 3.0 - dat drie keer zoveel bandbreedte levert als de huidige versie van de standaard - moet ervoor zorgen dat zo'n zware server niet door een tekort aan gegevens om mee te rekenen wordt teruggehouden. Om dezelfde reden wordt een L3-cache toegevoegd. Er wordt ook gesproken over een uitbreiding van de AMD64-instructieset, maar wat daar precies mee wordt bedoeld is niet duidelijk. Volgens bronnen buiten het bedrijf zullen de K10-processors gebruik maken van dezelfde sockets die volgend jaar worden aangekondigd voor de DDR2-chips. Onder de noemer Partitioned PowerNow! gaat AMD het stroomverbruik van iedere core apart regelen, iets wat nu alleen voor de hele chip tegelijk gaat. Als geheugen ondersteunt K10 onder andere DDR3, waarbij naast normale DIMM's ook FB-DIMM's kunnen worden gebruikt. Voor de toekomst is overigens ook al ondersteuning voor DDR4 en FB-DIMM2 toegezegd. Verder wordt het virtualisatiesysteem uitgebreid om ook I/O te omvatten, en zal de nieuwe core een aantal extra betrouwbaarheidsfeatures aan boord hebben. Hier valt onder andere het spiegelen van geheugen onder, een feature die in x86-land tot nu toe alleen voor de Xeon MP bestaat. Ook over de verdere toekomst heeft AMD een aantal erg interessante opmerkingen gemaakt. Waar K10 nog redelijk herkenbaar is als een Opteron 'on steroids', overweegt het bedrijf ook ontwerpen die verder van de huidige conventies afwijken. Zo denkt het na over een vernieuwd FPU-ontwerp, on-chip co-processors voor specifieke taken zoals video-encoding of encryptie, en een nieuw concept dat cluster based multithreading is gedoopt. Dit laatste houdt in dat de cores van een dual- of multi-core processor gebruik kunnen maken van elkaars executie-eenheden. Volgens het onderzoek van AMD zou het verzachten van de scheidingslijn tussen verschillende cores tot 80% extra prestaties op kunnen leveren, in tegenstelling tot andere multithreadingtechnieken zoals HyperThreading (SMT) van de Pentium of het SoEMT dat de Itanium later dit jaar krijgt.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Op zoek naar een gepast moederbord? AMDboard heeft een overzicht van meer dan 300 mobo's: Socket 754 Socket 939 Socket 940 Neem ook eens een kijkje @ PMG FAQ => Welke moederbord fabrikanten zijn er, en waar vind ik ze? | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De K8 beschikt over een geïntegreerde geheugencontroller, dus de geheugencontroller zit in de cpu zelf i.p.v. in de northbridge. Dit levert een latency-verlaging op van 20 tot 30 procent en verbetert daarmee tevens de bandbreedte-efficiency. De controller heeft een 64-bit of 128-bit brede bus. ![]() Iedere Sempron / Athlon64 / Opteron ondersteunt maximaal DDR PC3200 geheugen, behalve de B3 Opteron revisie welke maximaal PC2700 ondersteunt. De Opteron werkt enkel met registered (buffered) geheugen. ECC geheugen wordt door zowel de Opteron als door de Athlon64 ondersteunt maar is niet vereist. ![]() Zoals je ziet loopt DDR266 (PC2100) & 333 (PC2700) niet altijd maximaal. Dat komt door de memory divider. De Athlon64 kent geen halve multipliers en ook geen halve memory dividers. Er wordt dan de dichtstbijzijnde divider gekozen zodanig dat de DRAM frequency niet boven de 133,33MHz (PC2100) of 166,66MHz (PC2700) gaat. Voorbeeld: 2600 / 20 (memory divider) = 130,00 Als er een hogere divider zou gekozen worden (bv 21) dan draait het geheugen trager, en bij een lagere divider gaat ie sneller draaien, maar overklokken wordt standaard niet gedaan. Dus wordt de dichtstbijzijnde divider gekozen. De Athlon64 ondersteunt sinds de E revisie 4 geheugen latten op 400MHz @ T1, en 4 geheugen latten doublesided op 400MHz @ T2 Bij oudere revisies gaat het geheugen bij gebruik van 4 DDR400 geheugen latten op 333MHz werken. Hier nog even een overzichtje: ![]() Tevens wordt er sinds de E revisie DDR500 ondersteunt, maar dat is niet officieel door AMD bekend gemaakt. DDR2 zal begin 2006 ondersteund worden met de F revisie. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• Silicon-on-Insulator (SOI) SOI isoleert de transistors van het onderliggende silicium. Dit vermindert de lekkage van de elektronen die tussen de transistors heen en weer fietsen, waardoor de transistors sneller kunnen schakelen en het stroomverbruik wordt verlaagd. Volgens IBM kan SOI de performance ten opzichte van een standaard CMOS procédé met 20 tot 25 procent verbeteren, en kan het stroomverbruik met een factor 1,7 tot 3 gereduceerd worden. • Dual Stress Liner (DSL) Deze technologie wordt gebruikt sinds de E revisie van de Athlon64 / Opteron om hogere kloksnelheden te halen en is enigszins vergelijkbaar met Intel's 'strained silicon', maar biedt enkele voordelen. De technologie maakt het mogelijk dat transistors 24 procent sneller kunnen schakelen, terwijl strained silicon een verbetering laat zien tussen de 15 en 20 procent. Tevens heeft de technologie geen negatieve invloed op de yields en de productiekosten van de processors. • Pacifica Pacifica = virtualisatietechnologie, kan je vergelijken met Intel's Vanderpool. Deze extentie op de instructieset is bedoeld om het draaien van meerdere operating systemen op een machine sneller te maken. Werking: één of meerdere operating systemen draaien als 'gast' op de machine zonder zich ergens zorgen over te maken. Zodra er iets gedaan wordt (door een gast zelf of door de hardware) waardoor de stabiliteit van het systeem in gevaar komt grijpt Pacifica in. De processor draagt op zo'n moment de controle over aan de Hypervisor. Deze komt op een nieuw beveiligingsniveau te draaien dat nog boven Ring 0 ligt (waar de kernel van een operating systeem normaal op draait). De Hypervisor mag vervolgens zijn kunstje doen om te voorkomen dat het mis gaan en er daarna voor kiezen om de controle weer terug te geven aan een van de gasten. In de oude situatie zou de Hypervisor zelf alle mogelijke gevaren in de gaten moeten houden, en bovendien zelf moeten zorgen voor de wisselingen tussen de verschillende besturingssystemen. Dat kan in de toekomst dus allemaal door hardware afgehandeld worden met een Pacifica-processor, wat in veel gevallen een snelheidswinst op kan leveren. Pacifica en Vanderpool zijn niet onderling compatible. De AMD-specificatie gebruikt andere instructies en heeft bovendien enkele features die Intel niet heeft. Zo kan Pacifica inhaken op een TPM (Trusted Platform Module) om 'vertrouwde' software te draaien en virtualiseert AMD ook direct zijn geïntegreerde geheugencontroller mee. ![]() • Presidio AMD's techniek voor hardwarematige beveiliging (zoals Intel's LaGrande), hier is echter nog niks over bekend. • K8 en HyperThreading (HT) De Athlon64 ondersteunt geen HyperThreading, maar voor de dual core cpu's heeft AMD ervoor gezorgd dat software met HT ondersteuning van de 2de core kan profiteren. Door een trucje "denkt" de software dat er een HT cpu inzit:
• Opteron & PowerNow! De PowerNow!-technologie wordt door AMD al geruime tijd gebruikt om het energieverbruik van notebookprocessors te minimaliseren. Sinds begin 2005 heeft de Opteron ook ondersteuning voor deze techniek. Datacenters kampen met het energiegebruik van moderne computers wat hoge kosten met zich meebrengt doordat een stevig koelsysteem nodig is om oververhitting te voorkomen. Andere voordelen van PowerNow! voor servers die AMD noemt zijn het verlengen van de levensduur van koelsystemen (airco's) en een lagere geluidsproductie. Opteron-processors gefabriceerd in de tweede helft van 2004 zijn al uitgerust met de mogelijkheid om gebruik te maken van PowerNow!. Het zal echter nog tot begin 2005 duren voordat hier gebruik gemaakt van kan worden aangezien ondersteuning van de technologie door het BIOS en het besturingssysteem noodzakelijk is. PowerNow! wordt door elke Opteron met E revisie core ondersteunt. • Wat is Cool'n'Quiet Cool & Quiet lijkt erg op PowerNow, een energiebesparende techniek die AMD gebruikte voor zijn serie mobiele processors. Om Cool'n'Quiet aan te zetten moet onder Windows ME en 2000 een stukje software geïnstalleerd worden en is voor Windows XP een nieuwe processordriver (v1.1.0.18) nodig. Vervolgens wordt het energiebeheer op Minimal Power Management gezet. Als een Athlon 64 3200+ met een klokfrequentie van 2000MHz nu vrijwel niet belast wordt zakt de kloksnelheid naar 1000MHz en het voltage naar 1,10V. Als de processor vervolgens weer zwaarder belast wordt, stijgt de kloksnelheid met stapjes van 200MHz naar maximaal 2000MHz en wordt ook het voltage weer geleidelijk opgevoerd tot 1,40V. Bijkomend voordeel van een koelere CPU is dat de fans minder hard hoeven te draaien en dus stiller zijn.
Vanaf de C0 revisie kunnen de Athlon 64 (FX) CPU's dankzij Cool'n'Quiet in meerdere stappen terugklokken wanneer de CPU idle is. De C0 revisie verbruikt op de laagste kloksnelheid (800MHz) 1,30V. De nieuwere revisies (CG en nieuwer) springen zuiniger met stroom om, op de laagste kloksnelheid (1000MHz) verbruikt de CPU slechts 1,10V. Voor de Sempron wordt Cool'n'Quiet ondersteunt vanaf de D0 revisie maar geldt enkel voor de 3000+ en hoger. Voor de Opteron, zie PowerNow! hierboven. • Wat is HyperTransport soon • En wat is NUMA nu weer De Opteron 2xx en 8xx processoren ondersteunen NUMA (Non-Uniform Memory Architecture) om het totale beschikbare geheugen en de geheugen bandbreedte per processor te maximaliseren, zonder de negatieve effectecten van SMP te moeten voorduren (SMP eist immers dat al het geheugen in het systeem eenzelfde latentietijd heeft, relatief tot elke processor in het systeem). NUMA is in feite een type geheugen architectuur die men effectief toe kan passen indien er gebruik wordt gemaakt van twee of meerdere processoren in een computer. In een NUMA heeft elke processor toegang tot eigen geheugen (local geheugen), en daarnaast ook tot het geheugen van de andere processoren (remote geheugen). De latentietijd voor local geheugen is echter korter dan de latentietijd voor remote geheugen, omdat het aanspreken van remote geheugen via één of meerdere processoren verloopt. In het plaatje hieronder is dit nog eens goed te zien: ![]() De 2.0GHz, 8.0GB/s bi-directionele HyperTransport link (of 6.4GB/s bij 1.6GHz) tussen de processoren zorgt voor het transport voor deze aanvragen, en natuurlijk ook voor het transport van de data van en naar het geheugen. Aangezien elke processor een bandbreedte van 6.4GB/s heeft tot het local geheugen, en daarnaast ook met diezelfde snelhied remote geheugen aan kan spreken, neemt de totale geheugenbandbreedte per processor linear toe met het aantal processoren in het systeem. In een 8-way Opteron opstelling heeft elke processor dus maximaal 51.2GB/s geheugen bandbreedte. Dit wordt echter beperkt tot 22,4 GB/s, omdat er (voorlopig) niet meer door de HTT-links kan. Let wel, dit is voor 1 van de processoren en alleen als de andere CPU's niet veel te doen hebben. M.a.w. als er 1 zeer zware thread draait op het systeem dan is het voordeel van de externe geheugentoegang maximaal. • AMD Turion Turion is gebaseerd op de Lancaster core, dus 64bits, SSE3, 90nm process, NX bit, socket 754, 64bit DDR 400, 800HT bus support. Er komen 2 verschillende versies van, een 25W versie en een 35W versie, beide met een verschillende extentsie. Beide versies zijn gelijk aan elkaar qua performance (dus rating, Mhz en cache) enkel zal van de 35W versie er altijd een speed bump sneller beschikbaar zijn. Turion is dus enkel een CPU. Dus het omvat geen marketing concept zoals Centrino. AMD zal dus niet verplichten om er een bepaald chipset bij te doen en / of om er een wirelan kaart bij te doen. Turion is dus enkel de naam van de CPU die op het Thin & Light segement getarget wordt. In dat zelfde segment zit Intel met haar Pentium M en Centrino concept. Onder dit segment zit het value segment met daarin de Celeron M en de Sempron Mobile. ![]() | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
CPU-Z CPU-Z geeft een hoop informatie met betrekking tot de gebruikte processors in je systeem. De onderdelen waarvan je informatie krijgt zijn onder andere: FSB, HTT, multiplier, L1 tot L3 cache, voltage en beperkte moederbord & geheugen gegevens. AMD Power Monitor This application is used to monitor the current frequency, voltage, utilization, and power savings of each core of each processor in a system. This application also has a system tray icon that can be used to view and select power schemes on the system. The system tray icon will show the average utilization of every core on the system. AMD CPUInfo This Windows application executes and displays the return data from the CPUID instruction set and displays Hypertransport™ information if the processor supports it. This application also shows the maximum speed of the processor. AMD Athlon64 / Turion Processor Driver 1.2.2.2 (32bit) AMD Athlon64 / Turion Processor Driver x64 1.2.2.1 (64bit) Deze driver heb je nodig om Cool & Quit te kunnen gebruiken. AMD Cool'n'Quiet / PowerNow! Dashboard Demo This utility displays a graphical dashboard showing the current voltage, frequency, power savings, and utilization of a processor running on a Cool'n'Quiet or PowerNow! enabled system. The utility can be run on Windows 2000, Windows XP, and 64-bit Windows. AMD Driver Pack, Version 2.3.0 (32bit) AMD Driver Pack, Version 2.3.0 (64bit) AMD Driver Pack is a comprehensive installation program for the AMD-8000 series chipset. The AMD Driver Pack offers customers a unified installation for device drivers for platforms based on the AMD-8000 series chipset. Using Driver Pack, it is not necessary to know which drivers in your system need to be applied. AMD Driver Pack is designed to detect the current operating system and hardware in the system. If a device in the AMD-8000 series chipsets is detected, it provides you the option to install the correct drivers. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Benchmarks: • 9 socket 939 moederborden getest • Socket 939 Chipsets: Motherboard Performance & PCI/AGP Locks • AMD Sempron: A Fresh Take on Budget Computing • nForce4: PCI Express and SLI for Athlon 64 • .09 Athlon 64: Value, Speed and Overclocking • Xeon 3.6 GHz / 2MB vs. Opteron 252 • AMD's Sempron 3300+: 90nm Budget Computing • AMD K8 E4 Stepping: SSE3 Performance • AMD Athlon 64 FX-57: The Fastest Single Core • Athlon 64 Revision E: Unofficial DDR500 Support • AMD Athlon 64 X2 4800+ Dual-Core Processor Review • AMD Athlon 64 Processors on E3 Core: Memory Controller Peculiarities in Detail • Turion vs. Dothan: gevecht in een notebook K8 architectuur: AMD Hammer platform preview Presentatie AMD Hammer architectuur AMD Opteron processor AMD Athlon 64 processor Detailed Architecture of the AMD Opteron The AMD K8 Architecture (aanrader) Vorige Hammer topics: Het grote AMD Hammer topic [rml]De AMD Hammer, deel 2 [ discussie][/rml] [rml][Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 3[/rml] [rml][Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 4[/rml] [rml][Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 5[/rml] [rml][Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 6[/rml] [rml][Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 7[/rml] [rml][Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 8[/rml] [rml][ Discussie] AMD Athlon 64 & Opteron - Deel 9[/rml] [rml][ Discussie] AMD Sempron, Athlon 64 & Opteron - Deel 10[/rml] |
[ Voor 6% gewijzigd door XWB op 03-02-2006 20:08 ]