De coronapandemie gaat voorbij maar de littekens op de rechtsstaat kunnen blijvend zijnDe laatste mondkapjes verdwijnen uit het straatbeeld, de aandacht van de regering is alweer bij de volgende crisis. Welke sporen laten twee jaar van pandemisch crisisbestuur en noodwetten achter in de parlementaire democratie? En trappen we straks in dezelfde valkuilen?
Twee jaar strijd tegen het virus heeft littekens achtergelaten in de democratische rechtsstaat. Die sporen zijn minder zichtbaar dan coronaprotesten op de Dam of het Malieveld, minder zichtbaar dan de gevolgen van de schoolsluitingen, of de klappen die musici, acteurs en andere artiesten kregen. Maar daarom niet minder belangrijk. De averij aan de rechtsstaat in tijden van crisis laat zich in het kort zo samenvatten: te veel macht zonder tegenmacht, te weinig democratische controle op zeer ingrijpende besluiten voor burgers.
Op zich is het logisch dat een regering in tijden van nood snel handelt en ingrijpende besluiten neemt. Nood breekt wet, die eerste maanden in het voorjaar van 2020. Het parlement laat zich gewillig in de maxicosi op de achterplecht vastsnoeren, terwijl premier Mark Rutte, coronaminister Hugo de Jonge en RIVM-baas Jaap van Dissel het schip van staat door de mist en door de crisis sturen.
Zal de macht van de regering weer krimpen?
Zo’n snel herstel is zeker nodig als zich alweer een nieuwe crisis zich aandient, zoals nu met de oorlog in Oekraïne, de vluchtelingen en de grote problemen met de energievoorziening en energiearmoede onder burgers. De vraag is of de gegroeide macht van een regering na afloop van de coronacrisis weer krimpt tot ‘gewone’ proporties.
Zo behoort een groot deel van de strenge antiterreurwetgeving in reactie op de aanslagen van 9/11 inmiddels tot het vaste instrumentarium van moderne democratieën. Gaat het om autoritaire regimes, dan is een blik op China voldoende om te zien hoeveel nieuwe controlemogelijkheden over burgers zijn ingevoerd tijdens de pandemie en niet meer zullen verdwijnen.
Een recent voorbeeld is de moeite die het kost om afscheid te nemen van de coronanoodwet, die met stoom en kokend water pas in december 2020 tot stand kwam. “De komst van die wet duurde al veel en veel te lang”, zegt Paul Bovend’Eert, hoogleraar staatsrecht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. “De noodverordeningen die de regering vanaf maart 2020 gebruikte, waren niet geschikt om zo lang van kracht te blijven. Andere landen om ons heen gingen ook al veel sneller over op speciale crisiswetgeving. Als je zo hard ingrijpt in grondwettelijke vrijheden, moet dat een degelijke wettelijke basis hebben.”
Een tweede groot probleem is (het gebrek aan) controle op uitgaven van de overheid, die in tijden van crisis vrijwel altijd pas achteraf plaatsvindt. Terwijl het om veel geld kan gaan. Uit de ‘diepe zakken’ van ex-minister van financiën Wopke Hoekstra kwamen in het begin van de coronacrisis miljarden euro’s voor de strijd tegen het virus en miljarden aan steun voor de getroffen sectoren. Het debat over een gezonde dekking en over een eerlijke verdeling van de lasten (de toekomstige generatie!) vond niet plaats, of komt pas veel later op de agenda.
Vooral de Algemene Rekenkamer was hier meermalen heel kritisch over, het orgaan dat de uitgaven van de regering controleert. Bovend’Eert noemt het voorbeeld van de 8,5 miljard euro die het kabinet beschikbaar stelde voor het wegwerken van corona-achterstanden in het onderwijs. “Wat zie je dan gebeuren: de instellingen geven het zo snel mogelijk uit, zonder goed plan, zonder goede doelstellingen. Ik vind dat heel onverstandig.”
Een derde erfenis uit de coronatijd is gebrekkige legitimatie en transparantie over besluitvorming. Uit onderzoeken van onder andere Nieuwsuur is al gebleken dat adviezen van de experts uit het Outbreak Management Team niet altijd zo onafhankelijk tot stand kwamen als hoorde. Het ministerie bemoeide zich er soms vooraf mee. Lange tijd kreeg de Tweede Kamer (en de media) het OMT-advies ook pas te zien als de besluiten al waren gevallen. Tekenen bij het kruisje was dan tot groeiende ergenis van de Kamer de enige optie.
In coronatijd groeide tot slot de invloed en rol van de Veiligheidsregio’s, het overleg van 25 burgemeesters onder leiding van de Nijmeegse burgemeester Hubert Bruls . “Democratisch gezien een heel zwakke structuur”, zegt Bovend’Eert. “Dit orgaan hoeft namelijk geen directe verantwoording af te leggen als ze besluiten nemen. Ze moeten er alleen zijn voor de uitvoering.” Nederland is als land te klein voor apart beleid in 25 regio’s, vindt de hoogleraar. “Wij hebben geen deelstaten zoals Duitsland. In de praktijk kon vrijwel altijd beter Den Haag de regie nemen.”
Voor toekomstige crises is het een belangrijke les, of het nu gaat om opvang van vluchtelingen of het versneld afkoppelen van Russisch gas en het overschakelen op duurzame bronnen. “Volg de gewone democratische volgorde en neem de tijd voor een zorgvuldig proces”, aldus Bovend’Eert. “Bestempel het niet te snel, en vooral niet te lang, tot crisissituatie waarin alles geoorloofd is.”
Dat hebben ze zelf onderuit gehaald door het maken van onderscheid tussen welk merk je hebt gehad.
Janssen was ineens nergens meer welkom dankzij het systeem van coronapassen. Zo haal je het vertrouwen wel onderuit, want wie zegt dat men in de toekomst de spelregels niet nogmaals aanpast? Ik snap wel dat de mensen die niet mochten kiezen of ze Janssen kregen zich bedonderd voelden toen ineens overal de deuren voor hun sloten. Die mensen deden wat er van ze verlangd werd door de maatschappij en daarna kregen ze alsnog de kous op hun kop omwille van iets waar ze geen invloed op hadden.
Zoveel lui met een grote mond over het niet nemen van een nieuw vaccin. Maar een ouderwetse halen we wel hoor.
Sorry hoor, maar deze hadden we je op een papiertje kunnen geven. De groep die niet naar de GGD was gegaan eind vorig jaar was dat nooit meer van plan. Dat Novavax was een leuk ideetje, maar de doelgroep zou heel klein zijn.
De animo voor de boosters is ook maar beperkt geweest. De helft van de gevaccineerden geloofde het wel in januari dit jaar. De vierde prik voor ouderen is tot op heden slechts door
een derde van de 70 plussers die in aanmerking komen opgehaald.
MikeyMan schreef op vrijdag 15 april 2022 @ 08:58:
Vrije keuze is leuk, als degene die de keuze moet maken in staat is om een fatsoenlijke kosten/baten analyse te maken. En als de effecten puur en alleen voor diegene zijn. Dat is hier op geen enkel vlak van toepassing.
Vrije keuze is er nog steeds niet. Als jij nu naar de GGD gaat krijg je een merk op basis van je leeftijd. Moderna voor de ouderen en jongeren krijgen Pfizer.
De baten van coronavaccinatie zijn primair voor de ontvanger. Dat hele idee van beschermen tegen overdracht bleek bij delta al niet meer stand te houden, omikron gaf dat idee van dergelijke groepsimmuniteit de nekslag. Je nam het enkel voor jezelf om de kans op ernstige ziekte te verminderen.