Media, experts, beeldvorming: hoe beoordeel je uitspraken?
In de Russische oorlog tegen Oekraïne is er geen tekort aan media-experts die regelmatig columns schrijven of podcasts hebben. Dat is niets nieuws, het is een antwoord op een vraag naar 'duiding': wat wil Rusland, wat is Oekraïne eigenlijk? Waarom is er een oorlog? Waarom nu? Wat was de betekenis van Maidan?Omdat Rusland het de rest van Europa alweer een paar eeuwen het leven ziek maakt, is er een grote academische belangstelling voor het onderwerp. Dat wil niet zeggen dat (zogenaamde) experts het altijd eens zijn, en dan is de vraag: wie geloof je? Wie heeft gelijk?
Disciplines
Eerst maar eens vaststellen wat een expert is: dat is meestal iemand die ergens ruime ervaring mee heeft, en/of een relevante studie heeft gedaan (en daar liefst op is gepromoveerd). Een voorbeeld van een expert is deze Finse ex-kolonel uit de intelligence, en een andere is bijvoorbeeld Oksana Zaboezjko, een Oekraïense schrijfster met brede kennis van de geschiedenis van haar land.Expertise in 1 vakgebied betekent natuurlijk niet dat je ook expert bent in een ander vakgebied. Promoveren in de internationale betrekkingen geeft je geen militaire expertise; veel van Russen weten is iets anders dan veel van Litouwen weten; cavalerietactieken uit de 18e eeuw kennen helpt niet bij het begrijpen van snelartillerie of dronewarfare. Uiteraard is het altijd mogelijk dat mensen bijscholen, of expert op meerdere of tussengebieden zijn, maar typisch kent het expertise zijn grenzen, en het is belangrijk als toekijker (en als expert ook) je daar van bewust te zijn, en voorzichtig over onderwerpen te spreken waar je maar deels wat vanaf weet. Al is het altijd aantrekkelijk toch te speculeren

De mediaexpert
Zoals Hubert Smeets over zijn mede-experts constateert: ze hebben een beetje last van verouderde brilletjes. Veel experts zijn (in Nederland) academici die bijbeunen, en als je nu een gevestigd expert bent ben je opgevoed tijdens de Koude Oorlog. Dat was op veel manieren een andere tijd (ook al is die nooit afgelopen volgens Poetin). Begrijpen hoe de toenmalige dynamiek tussen oost en west was, is niet per se nuttig voor begrip van de situatie nu.Smeets verwijt collegae gefossiliseerde politicologie; nu na 1 jaar blijken velen van hen nog geen week vooruit te hebben kunnen kijken, waardoor het gerechtvaardigd is of die experts wel expert zijn, en waar het hem precies in zit dat we er allemaal naast zitten.
Russisch frame
De geschiedenis van Oost-Europa is in grote mate geschreven vanuit Moskou, en deze oorlog is te zien als een definitief bezwaar daarvan: Oekraïne is helemaal niet slechts een grensstreekje van Rusland, het is zijn eigen ding, met eigen taal, gewoonten, geschiedenis, en eist respect daarvoor op, en een plaats om dat te kunnen zijn. Nouja, geen gezond mens kan ertegen zijn. Het hielp niet dat de Koude Oorlog zich hier ook uitstekend voor leende, 'het Sovjet-blok', waar de opperste Sovjet uiteraard wel vertelt hoe het daar precies is. Nee dus. Het boek van Zaboezjko kan ik aanraden als een toegankelijke kennismaking met het Oekraïense beeld.Ook hier is de kennis van Oost-Europese landen buiten Rusland vaak zeer gering. Je ziet het al aan studienamen zoals 'Oost-Europa studies' of 'Studie van Oost-Europese talen'. Stel je voor dat Nederland op een hoop werd gegooid met Duitsland, Frankrijk en Spanje. Dat zou een goede manier zijn er maar weinig van te snappen.
Propaganda en PR
Deze twee termen zijn door dezelfde man bedacht, en ze betekenen het kleuren van informatie (of het gebruik van misinformatie) om anderen over een bepaalde manier te laten denken. In het eenvoudige geval van een reclame, wil Coca Cola graag dat jij een positief beeld van hun dranken krijgt, en daardoor deze gaat kopen en consumeren. In een ingewikkelder geval wil Rusland dat jij tegen steun aan Oekraïne bent, want daarmee wordt de kans iets kleiner dat onze democratische regering die steun ook levert, en daarmee de weerstand voor de Russen kleiner. Nog een voorbeeld kan zijn dat iemand voor zichzelf reclame maakt: als je van jezelf een 'merk' maakt (Rob de Wijk spreekt!) dan wil je ervoor zorgen dat je met enige regelmaat te horen bent zodat je vers in het geheugen blijft en misschien eens een product van hem koopt (een boek, een kaartje voor een spreekavond, en in het geval van Trump, NFTs). En het kan ook een samenspel van al die bovenstaande redenen zijn.Dit schurkt wat tegen het misinfo aan, dus even een link: Hoe weren wij ons tegen misinformatie? Je hebt de (crypto) Russische aanwezigheid op sociale media die evident geen expert zijn, al doen ze soms wel moeite zo te lijken. Meer daarover in dat topic. Daarnaast zijn ook experts niet imuun voor het herhalen van desinfo. In dit geval is dat een actief front in de oorlog: https://cepa.org/article/...tion-war-against-ukraine/
Bewegingen in de samenleving
Niet alleen zijn er experts (of 'experts') die een mening verkondigen. Er zijn ook groepen burgers die zich uiten in demonstraties of verenigingen in bewegingen. Het pacifisme, soms aangeduid met de vredesbeweging, en er zijn diverse organisaties zoals Pax Christi die zich voor specifieke doelen gericht op vrede inzetten, vertegenwoordigen een visie op ontwikkelingen zoals vroeger de Koude Oorlog, en nu de Russische oorlog tegen Oekraïne (of, voor mensen uit de Russische wereld, Koude Oorlog v2). Hier boogt men niet per se op expertise, maar heeft men een uitgangspunt: vrede bijvoorbeeld. Andere groeperingen protesteren dan juist weer voor Rusland.Een goede terugblik hierop is er nooit geweest. Wel is inmiddels ruimschoots gedocumenteerd dat de Sovjets diep in sommige van deze organisaties actief waren, tot en met mainstream politieke partijen in Duitsland aan toe. Zoals men het daar ook ziet: informatie is slechts een front als alle andere in een oorlog, en het is eigenlijk een zeer goedkoop front om op actief te zijn. Zorg dat iedereen bang is voor de bom, en dat zijn Westerse regeringen vanzelf een stuk voorzichtiger met het veiligstellen van Poolse onafhankelijkheid, ik noem maar even wat. Neemt niet weg dat ook dit aandacht krijgt via TV en columns, en dus beeldvorming.
Je hebt ook stemmen van politici, soms met agenda. Het is ook een feit dat het Kremlin politieke partijen in Europa financieel gesteund heeft, en dan is het niet gek als een politicus van zo'n partij met Kremlin talking points komt, wat misschien kan klinken als expertise, maar dat niet is.
Conclusie
Wat betekenen woorden? Wie spreekt? Daarmee kun je vaak wel een eindje komen in het op waarde schatten van een expert. Het spreekt vanzelf dat wanneer Poetin zegt dat hij een Special Military Operation begint, dat je niet zonder interpretatie kunt. Het spreekt vanzelf dat een Nederlandse academicus niet het fijne weet van oorlogvoering in de Oekraïense realiteit.Neemt niet weg dat je iets hebt aan experts, maar mij lijkt het altijd van belang daarbij bewust te zijn van het eigenlijke expertise, bronvermelding (altijd sterker met dan zonder), geschiedenis/karakter van de persoon ('mediageilheid' of 'punditry'), en uiteraard achtergrond (een Rus zal wat anders zeggen dan een Pool). De regels en good practices van Brontoetsing #hoedan?! gaan ook hier gewoon op.
Waar kunnen we hier over discussiëren? Allereerst kun je bovenstaande aanvullen/corrigeren (met bronnen graag). Verder stel ik voor voor bekende mediaexperts een beetje bij te houden welke biases ze tentoonspreiden zodat het makkelijker wordt hun commentaar op waarde te schatten. Het stuk van Smeets is een prima startpunt. Ook kunnen we veelgemaakte fouten bijhouden: het is nu duidelijk, maar tot 1 jaar geleden had niemand gedacht dat Oekraine het langer dan een paar weken zou uithouden. Ook experts niet, zelfs Poetin zelf niet. Waarom zaten we daar allemaal naast?
Andere ideeën? Laat maar horen.
Humanist | Kernpower! | Determinist | Verken uw geest | Politiek dakloos