Lucht/lucht warmtepomp om te koelen en bijverwarmen

[GudZ]

Beste medetweakers,

Graag jullie advies betreft het laten installeren van een airco. Vragen helemaal onderaan.
Afgelopen paar zomers waren veel te warm voor mij en onze hond. M'n partner gaat er prima op maar er komt een kindje en ik wil dat hij/zij geenszins bij het slapen gehinderd wordt.
Mijn originele planning betreft verduurzaming is van de baan geveegd door vrouwlief. Wel ga ik lekker met gasverbruik en heb ik 3 zonnepanelen op een fietsoverkapping geïntegreerd.

Doel:
- Koelen: scherpte van de warmste dagen eraf halen. 24 graden met lagere RH is voldoende.
- Verwarmen: tussenseizoen en 's winters overdag gasverbruik peak-shaven.
- Verduurzamen (elektriciteit + COP3/4 is gunstiger dan gas in de ketel verbranden)
- Max €2.000

Huishouden:
2 volwassenen
1 kind verwacht in maart
1 hond die in de woonkamer vertoeft
Bijna altijd iemand thuis
30 binnenplanten waarvan 5 tropisch

Woning:
Benedenwoning bouwjaar '50 (toch nog een jaar ouder dan ik dacht)
71m² / 193m³
1 vrije groep in de meterkast
Voorgevel zon 09:00 – 14:00
Achtertuin zon13:00 - 19:30 (zomer) en 16:00-17:00 (winter)
Ventilatie type C

Stookgedrag met huidige CV op gas:
19 overdag
17,5 nachtverlaging 21:30 - 08:00

Warmteverlies:
Huidige waterzijdige inregeling van de radiatoren en cv ketel op 50/40/10. Hiermee krijgen wij het tot -7 prettig warm.
Woonkamer 2kWh
keuken 0,4 kWh
hal 0,4 kWh
Slaapkamer klein 0,6 kWh (grenst aan koud portiek)
Slaapkamer groot 0,5 kWh
Badkamer 0,5 kWh

Mijn planning:
CV op 17 graden voor basislast verwarmen.
Maart en oktober volledig op lucht verwarmen.
November t/m februari 's nachts ketel overdag airco

Offerte ontvangen
€1.900 voor levering en plaatsing van 3,5 kW
MHI SRK/SRC35ZS-W
Inclusief isolatie, afwerking goten, leidingen door kruipruimte en
De buitenunit zal 90% droog staan vanwege het balkon van bovenburen

Vragen:
1 Krijg ik de luchtstroom naar de voorzijde van de woonkamer als de binnenunit naast de inbouwkast hangt?
2 Kan ik de andere ruimtes meeververwarmen/meekoelen met de deur open en de unit direct daarop gericht?
3 Is deze 3,5 voldoende voor mijn doelen?
4 Heeft de installatie van een airco invloed op de woningwaarde?
5 De unit staat naast een schutting, de gevel en een bovenhangend balkon. Heeft dit nog invloed op de geluidsproductie?
6 Mijn bovenburen slapen recht boven de unit. Kan ik dan 's nachts op het laagste modulatiebereik koelen zonder dat het aanslaan een luide start veroorzaakt?

[Voor 5% gewijzigd door GudZ op 26-01-2023 13:41. Reden: Afbeelding toegevoegd]

[renzo4000]

Allereerst chapeau voor je openingspost! Duidelijke situatieschets imo, laat dit een mooi voorbeeld zijn voor anderen. Ik zal proberen mijn zienswijze te reflecteren op jouw vragen. Dat gezegd hebbende ben ik geen expert.

1 Krijg ik de luchtstroom naar de voorzijde van de woonkamer als de binnenunit naast de inbouwkast hangt?

Zonder een tekening is dat wat lastig in te schatten. Zelf hebben we best een complexe ruimte waar nu verwarmt wordt met een 3,5kW unit. Deze hangt in de keuken en is gericht richting de woonkamer (waar ook nog een aanbouw naar de zijkant zit). Keuken en woonkamer komen prima op temperatuur. Bij de uitbouw een halve tot een hele graad lager. Dat is voor ons prima aangezien daar vooral gewerkt wordt.

Als je de L/L de kans geeft om goed te circuleren dan zou dat bij jullie hoogstwaarschijnlijk geen probleem hoeven zijn. Het kan hooguit zo zijn dat je met koudere dagen met een hogere fanstand moet gaan werken.

2 Kan ik de andere ruimtes meeververwarmen/meekoelen met de deur open en de unit direct daarop gericht?

Dat kan zeker, maar je creert op die manier natuurlijk wel direct warmteverlies in de ruimte waar hij geinstaleerd is. Voor verwarmen is het iets makkelijker aangezien warme lucht stijgt. Koelen is een ander verhaal natuurlijk, koude lucht zakt. Kortom het kan enigzins maar wil je meer aparte ruimtes koelen/verwarmen overweeg dan een extra unit.

3 Is deze 3,5 voldoende voor mijn doelen?

Je hebt verschillende sites/tools om je warmteverlies te berekenen. Op basis daarvan kan je de juiste keuze maken qua capaciteit. Maar aangezien jij vooral de tussenseizoenen wil gaan verwarmen met L/L kan je waarschijnlijk prima af met een 3,5 (koelen moet ook wel lukken, dat gaat vaak veel gemakkelijker). Echter als je op termijn toch meer en meer over wil stappen naar L/L als hoofdverwarming zou ik toch kijken naar een 5kW.

4 Heeft de installatie van een airco invloed op de woningwaarde?

Eerlijk, ik denk het niet. Het is vooral een mooie extra "optie" op je woning. Maar verwacht niet dat je woningwaarde ineens veel hoger wordt. Het zit allemaal in de "marges" van een onderhandeling zou ik maar zeggen.

5 De unit staat naast een schutting, de gevel en een bovenhangend balkon. Heeft dit nog invloed op de geluidsproductie?

In de meeste gevallen draait een buitenunit redelijk stil, behalve wanneer hij echt aan de bak moet (bij temp rond nul graden en lager). Dicht bij grote oppervlakken kan hij natuurlijk wel eerder geluid "weerkaatsen". Moeilijk te zeggen hoe dat dan bij jou gaat klinken. Misschien zijn er andere tweakers hier die een soortgelijke situatie hebben.

6 Mijn bovenburen slapen recht boven de unit. Kan ik dan 's nachts op het laagste modulatiebereik koelen zonder dat het aanslaan een luide start veroorzaakt?

Zeker met koelen draaien die units echt wel stil, zorgen gewoon dat je bij warme dagen/weken je temp constant houdt in huis dan zal de unit het op zijn gemakje bijhouden en terugmoduleren. Ik hoor onze unit eigenlijk nauwelijks in dat soort situaties. Wat je niet moet doen bij hitte is reactief gaan koelen (hele dag afwezig, thuis komen en proberen van 28 graden naar 21 graden te gaan bijv) want dan gaat ie als een malle de schade proberen in te halen. Bovendoen is die manier van koelen zeker niet zuiniger.

Voor verwarmen kan het op de moeilijke dagen best pittig zijn voor de buitenunit. Die zal dan best hoorbaar kunnen zijn. Gelukkig hebben de meeste mensen in de winter hun raam niet wagenwijd open staan. Hangt de unit aan dezelfde gevel die verbonden is met de gevel van de buren? Dan is het zaak hem goed te dempen/ontkoppelen om resonantie te voorkomen. Het kan dan in theorie bij jou binnen stil zijn maar bij je buren wel doorklinken.

Verder zie ik dat je best een nette offerte hebt gekregen voor de unit inclusief installatie. Er zijn cowboys die vandaag de dag gerust het dubbele durven te vragen.

[GermanPivo]

@GudZ Voeg even een plattegrond van je woning toe (inclusief markering waar de binnenunit komt)

[Voor 30% gewijzigd door GermanPivo op 26-01-2023 11:25]

[Offens1490]

Ik kan jouw helaas niet helemaal op weg helpen, maar prijstechnisch wel netjes. Ik heb dezelfde prijs gekregen van offerte vorig jaar. Zelfde bedrijf heeft nu op de site met gestegen prijzen 1999,- staan.

[Arcticsilver]

GudZ schreef op donderdag 26 januari 2023 @ 10:39:
Beste medetweakers,

Graag jullie advies betreft het laten installeren van een airco. Vragen helemaal onderaan.
Afgelopen paar zomers waren veel te warm voor mij en onze hond. M'n partner gaat er prima op maar er komt een kindje en ik wil dat hij/zij geenszins bij het slapen gehinderd wordt.
Mijn originele planning betreft verduurzaming is van de baan geveegd door vrouwlief. Wel ga ik lekker met gasverbruik en heb ik 3 zonnepanelen op een fietsoverkapping geïntegreerd.

Doel:
- Koelen: scherpte van de warmste dagen eraf halen. 24 graden met lagere RH is voldoende.
- Verwarmen: tussenseizoen en 's winters overdag gasverbruik peak-shaven.
- Verduurzamen (elektriciteit + COP3/4 is gunstiger dan gas in de ketel verbranden)
- Max €2.000

Huishouden:
2 volwassenen
1 kind verwacht in maart
1 hond die in de woonkamer vertoeft
Bijna altijd iemand thuis
30 binnenplanten waarvan 5 tropisch

Woning:
Benedenwoning bouwjaar '50 (toch nog een jaar ouder dan ik dacht)
71m² / 193m³
1 vrije groep in de meterkast
Voorgevel zon 09:00 – 14:00
Achtertuin zon13:00 - 19:30 (zomer) en 16:00-17:00 (winter)
Ventilatie type C

Stookgedrag met huidige CV op gas:
19 overdag
17,5 nachtverlaging 21:30 - 08:00

Warmteverlies:
Huidige waterzijdige inregeling van de radiatoren en cv ketel op 50/40/10. Hiermee krijgen wij het tot -7 prettig warm.
Woonkamer 2kWh
keuken 0,4 kWh
hal 0,4 kWh
Slaapkamer klein 0,6 kWh (grenst aan koud portiek)
Slaapkamer groot 0,5 kWh
Badkamer 0,5 kWh

Mijn planning:
CV op 17 graden voor basislast verwarmen.
Maart en oktober volledig op lucht verwarmen.
November t/m februari 's nachts ketel overdag airco

Offerte ontvangen
€1.900 voor levering en plaatsing van 3,5 kW
MHI SRK/SRC35ZS-W
Inclusief isolatie, afwerking goten, leidingen door kruipruimte en
De buitenunit zal 90% droog staan vanwege het balkon van bovenburen

Vragen:
1 Krijg ik de luchtstroom naar de voorzijde van de woonkamer als de binnenunit naast de inbouwkast hangt?
2 Kan ik de andere ruimtes meeververwarmen/meekoelen met de deur open en de unit direct daarop gericht?
3 Is deze 3,5 voldoende voor mijn doelen?
4 Heeft de installatie van een airco invloed op de woningwaarde?
5 De unit staat naast een schutting, de gevel en een bovenhangend balkon. Heeft dit nog invloed op de geluidsproductie?
6 Mijn bovenburen slapen recht boven de unit. Kan ik dan 's nachts op het laagste modulatiebereik koelen zonder dat het aanslaan een luide start veroorzaakt?

ik heb zelf 2x 3,5KW MHI airco's en ze bevallen prima in een woning van ca 90m2 woonoppervlak verdeeld over 2 woonlagen. beneden in de woonkamer hebben we een binnenunit en 1 op de slaapkamer. achteraf had ik beneden wel een 5kw willen ophangen. 3,5kw is nét voldoende om bij temperaturen rond vriespunt de boel op temperatuur te houden zonder verhoging van de fanspeed. bij mij staan ze op het platte dak van de keuken op grote rubber blokken en toch nog resonantie door het platte dak naar binnen. akoestische ontkoppeling is dus echt wel een dingetje waar je goed aandacht aan moet geven.
de binnenunit voor de beneden verdieping hangt ongeveer recht onder de buitenunits en blaast uit richting voorgevel, bij een setpoint van 25graden krijgen we het ongeveer 22 graden in de woonkamer, achter in de bijkeuken thv rookgas afvoer van de CV hebben we het dan nog rond de 19 graden. bij ons staat de thermostaat van de CV ook op 17 graden en slaat hij amper nog aan. deze thermostaat hebben we verhuisd naar de bijkeuken, radiatoren in woonkamer, hal, en slaapkamers staan dicht.

de airco beneden staat eigenlijk 24/7 aan op vaste temperatuur, de airco boven draait alleen naar behoefte.


de stroom voor de 2 airco's wekken we zelf op, houd in de winter rekening met een stroomverbruik van ca. 500-600 wh/ p.st. voor verwarmen.


van onze woning uit 1928 hebben we de volgende maatregelen doorgevoerd qua isolatie
- 5,5cm EPS in spouwmuur
- alle ramen v.v. HR++ óf (figuurglas) v.v. 5mm polycarbonaat voorzetruiten
- vloer begane grond na-geisoleerd met +/- 40cm grijze eps parels
- platte dak uitbouw bij vervangen dakbedekking v.v. 5cm afschot isolatie
- schuine dak van binnenuit v.v. 12cm PIR platen

hopelijk heb je hiermee een beetje een idee wat je kunt verwachten

[GudZ]

Beste allemaal,

Ik ben vergeten de plattegrond bij te voegen die ik lokaal heb opgeslagen. Zodra ik weer achter de pc zit komt die als edit bij m'n post.

@renzo4000 @GermanPivo @Arcticsilver plattegrond toegevoegd.

Bedankt voor jullie reacties. De unit zal niet aan de gevel hangen maar komt op het terras te staan. Ik ben nog redelijk flexibel waar deze komt te staan. Ik heb een foto ingevoegd, kan op positie A,B,C

[Voor 63% gewijzigd door GudZ op 26-01-2023 13:49]

[Arcticsilver]

GudZ schreef op donderdag 26 januari 2023 @ 12:22:
Beste allemaal,

Ik ben vergeten de plattegrond bij te voegen die ik lokaal heb opgeslagen. Zodra ik weer achter de pc zit komt die als edit bij m'n post.

@renzo4000 @GermanPivo @Arcticsilver plattegrond toegevoegd.

Bedankt voor jullie reacties. De unit zal niet aan de gevel hangen maar komt op het terras te staan. Ik ben nog redelijk flexibel waar deze komt te staan. Ik heb een foto ingevoegd, kan op positie A,B,C

[Afbeelding]

tsja, dan zou ik voor b of c gaan, want netter af te werken imo. Waarbij mijn voorkeur naar B gaat. dus ventilator naar achteren.
mij is verteld dat met kortere slangen dus minder kans op verliezen ontstaat. maar B of C hangt ervan af wat je voor de rest op je terras hebt staan en of je er ook zit.
bedenk wel dat een buitenunit ook condens kan lekken, dus mooiste is om er een aantal straatstenen uit te wippen zodat condens kan infiltreren in de grond.

qua warmteverdeling wordt het wel een uitdaging om de warmte in de keuken en de voorste slaapkamer te krijgen. dan moet een luchtstroom én een behoorlijke weg afleggen en rare bochten maken. de lamellen zijn richtbaar omhoog/omlaag en links/rechts dus om de inbouwkast heen sturen lijkt me nog niet het grootste probleem. zou wel proberen iets ruimte te houden tussen kast en binnenunit, dus niet strak ernaast.

met een klein kind op komst zou ik ervoor kiezen om de thermostaat uit de woonkamer te verwijderen en in de hal te plaatsen, dan met thermostaatknoppen te temperatuur op de slaapkamers en keuken regelen. mocht het dan te koud worden springt te cv bij. een kind met blauwe lippen in het wiegje gaat de vrouw niet leuk vinden

overigens zie ik dat voor verwarmen met airco een 45watt per m3 aangehouden wordt. uitgaande van jullie woninginhoud zou je op thermisch ~8600 watt verwarmingscapaciteit nodig zijn. mijn huis is maar iets groter en draait op 2x 3,5KW, zou dus een maatje groter gaan bijgaand specsheet van de SRK binnendelen

[GudZ]

Arcticsilver schreef op donderdag 26 januari 2023 @ 14:25:
[...]


tsja, dan zou ik voor b of c gaan, want netter af te werken imo. Waarbij mijn voorkeur naar B gaat. dus ventilator naar achteren.
mij is verteld dat met kortere slangen dus minder kans op verliezen ontstaat. maar B of C hangt ervan af wat je voor de rest op je terras hebt staan en of je er ook zit.
bedenk wel dat een buitenunit ook condens kan lekken, dus mooiste is om er een aantal straatstenen uit te wippen zodat condens kan infiltreren in de grond.

qua warmteverdeling wordt het wel een uitdaging om de warmte in de keuken en de voorste slaapkamer te krijgen. dan moet een luchtstroom én een behoorlijke weg afleggen en rare bochten maken. de lamellen zijn richtbaar omhoog/omlaag en links/rechts dus om de inbouwkast heen sturen lijkt me nog niet het grootste probleem. zou wel proberen iets ruimte te houden tussen kast en binnenunit, dus niet strak ernaast.

met een klein kind op komst zou ik ervoor kiezen om de thermostaat uit de woonkamer te verwijderen en in de hal te plaatsen, dan met thermostaatknoppen te temperatuur op de slaapkamers en keuken regelen. mocht het dan te koud worden springt te cv bij. een kind met blauwe lippen in het wiegje gaat de vrouw niet leuk vinden

overigens zie ik dat voor verwarmen met airco een 45watt per m3 aangehouden wordt. uitgaande van jullie woninginhoud zou je op thermisch ~8600 watt verwarmingscapaciteit nodig zijn. mijn huis is maar iets groter en draait op 2x 3,5KW, zou dus een maatje groter gaan bijgaand specsheet van de SRK binnendelen

[Afbeelding]

Bedankt!

Locatie wordt dan B.

Infiltreren komt goed want het zijn flagstones met split ertussen. Dat water vindt z'n weg. En anders een paar zakjes split onder de poten van de airco.

Die baby gaat de zomer in en dan wordt het in dat kamertje bloedheet. Volgende werkt zijn/haar temperatuurregulatie en kan het in 17/18 graden slapen. Thermostaat in de hal lijkt me logisch als ik het hele huis naar een minimale temperatuur wil brengen. Ik heb daar echter de minste radiatorcapaciteit, de meeste tocht en grootste verliezen met deuren dus dan moet ik de radiatoren op de andere plekken substantieel knijpen en moet mijn Ta van de ketel omhoog voor die ene radiator. Ik wil niet overal in de woning dezelfde temperatuur bereiken. De slaapkamers, keuken en hal kunnen prima 2 graden kouder zijn. Daar wordt geslapen of langsgelopen.

Die 5kW lijkt me overkill voor mijn doelen en warmteverlies. Volgens een warmtetransmissieberekening is ons warmteverlies op de koudste dagen 5,5 kW. Praktisch lukt het al tot -7 met radiatoren ingeregeld op 4,3 kW dus we zitten op ca. 5kW benodigd vermogen op de koudste dagen. Maar op die dagen wil ik de airco niet gebruiken. Ook de modulatierange van de 5 kW variant heeft een hoger minimaal wattage, terwijl ik verwacht de meeste uren op de de minimale last te draaien. Zeker in de zomer. Daarom dus 3,5kW.

Verwarmen minimaal opgenomen vermogen | minimale afgifte
3,5 kW = 210 W | 0.9 kW
5,0 kW = 250 W | 1.2 kW
Een zeer slordige bierviltjes berekening: 3,5 kW unit 24h stoken op laagste modulatie geeft ca. 22 kW aan afgifte per dag, of net geen 3m³ gas. Binnen het stookseizoen had ik 142 dagen met minder dan 3m³ dagverbruik. Het totaal van de ingebrachte warmte was 200 m³ c.q. 1.600kWh. Dit kan ik dus vervangen met die 3,5 kw unit op 24h laaglast. Lukt dit met een COP van 4 vervang ik 200m³ voor 400kWh en dat scheelt me 200 euro + 60 euro vastrecht omdat ik onder de 500m³ per jaar kom. TvT 7.7 jaar. Goede casus!

[Arcticsilver]

GudZ schreef op donderdag 26 januari 2023 @ 20:47:
[...]


Bedankt!

Locatie wordt dan B.

Infiltreren komt goed want het zijn flagstones met split ertussen. Dat water vindt z'n weg. En anders een paar zakjes split onder de poten van de airco.

Die baby gaat de zomer in en dan wordt het in dat kamertje bloedheet. Volgende werkt zijn/haar temperatuurregulatie en kan het in 17/18 graden slapen. Thermostaat in de hal lijkt me logisch als ik het hele huis naar een minimale temperatuur wil brengen. Ik heb daar echter de minste radiatorcapaciteit, de meeste tocht en grootste verliezen met deuren dus dan moet ik de radiatoren op de andere plekken substantieel knijpen en moet mijn Ta van de ketel omhoog voor die ene radiator. Ik wil niet overal in de woning dezelfde temperatuur bereiken. De slaapkamers, keuken en hal kunnen prima 2 graden kouder zijn. Daar wordt geslapen of langsgelopen.

Die 5kW lijkt me overkill voor mijn doelen en warmteverlies. Volgens een warmtetransmissieberekening is ons warmteverlies op de koudste dagen 5,5 kW. Praktisch lukt het al tot -7 met radiatoren ingeregeld op 4,3 kW dus we zitten op ca. 5kW benodigd vermogen op de koudste dagen. Maar op die dagen wil ik de airco niet gebruiken. Ook de modulatierange van de 5 kW variant heeft een hoger minimaal wattage, terwijl ik verwacht de meeste uren op de de minimale last te draaien. Zeker in de zomer. Daarom dus 3,5kW.

Verwarmen minimaal opgenomen vermogen | minimale afgifte
3,5 kW = 210 W | 0.9 kW
5,0 kW = 250 W | 1.2 kW
Een zeer slordige bierviltjes berekening: 3,5 kW unit 24h stoken op laagste modulatie geeft ca. 22 kW aan afgifte per dag, of net geen 3m³ gas. Binnen het stookseizoen had ik 142 dagen met minder dan 3m³ dagverbruik. Het totaal van de ingebrachte warmte was 200 m³ c.q. 1.600kWh. Dit kan ik dus vervangen met die 3,5 kw unit op 24h laaglast. Lukt dit met een COP van 4 vervang ik 200m³ voor 400kWh en dat scheelt me 200 euro + 60 euro vastrecht omdat ik onder de 500m³ per jaar kom. TvT 7.7 jaar. Goede casus!

Je hebt er al goed over nagedacht👌heb je er rekening mee gehouden dat het best kan zijn dat je op koude dagen de fanspeed moet verhogen om het goed warm te krijgen met de 3,5 kw variant (is meer geluid) en misschien dat je In de toekomst misschien wel helemaal gasloos wilt en dus iets meer capaciteit wilt. Dat hij dan ietsje vaker start en stopt is nu eenmaal een gegegen.

Ter overweging de radiatoren die je nog wel gebruikt zoals bijv in de hal kun je natuurlijk ook met een tado achtige thermostaat-oplossing uitrusten waardoor de radiatoren in andere vertrekken als waar de airco hangt vragend gemaakt kunnen worden, hoef je je ketel misschien wel helemaal niet hoger af te stellen?

[GudZ]

Gasloos is van de baan en dat doen we niet met L/L i.v.m. comfort.

Ik wilde eigenlijk deze zomer vloer eruit slopen en vloerverwarming aanleggen voor een L/W WP in de tuin.

Alleen is vrouwlief (terecht) huiverig omdat we er net 2 jaar wonen en alles verbouwd hadden voordat we introkken. Ook komt er een kindje. Met de kennis van nu had ik in 2021 een maand langer verbouwd en 10 groepen VV aangelegd. Gezonken kosten maar overtuig m'n partner maar eens hiervan, inclusief de overlast en tijdelijke overnachtingen i.v.m. droogtijd vloer.

Voor nu gaan we dit proberen want mijn belangrijkste doel is de zomervakantie doorkomen.

[Arcticsilver]

GudZ schreef op vrijdag 27 januari 2023 @ 09:55:
Gasloos is van de baan en dat doen we niet met L/L i.v.m. comfort.

Ik wilde eigenlijk deze zomer vloer eruit slopen en vloerverwarming aanleggen voor een L/W WP in de tuin.

Alleen is vrouwlief (terecht) huiverig omdat we er net 2 jaar wonen en alles verbouwd hadden voordat we introkken. Ook komt er een kindje. Met de kennis van nu had ik in 2021 een maand langer verbouwd en 10 groepen VV aangelegd. Gezonken kosten maar overtuig m'n partner maar eens hiervan, inclusief de overlast en tijdelijke overnachtingen i.v.m. droogtijd vloer.

Voor nu gaan we dit proberen want mijn belangrijkste doel is de zomervakantie doorkomen.

hmm tsja, Das leben ist kein Ponyhof.
maareh zet hem op, het scheelt altijd om met airco te verwarmen en die paar dagen dat het klokrond -5 is buiten is ook steeds zeldzamer aan het worden