Ik zit in de ondernemingsraad van de NL-tak van een groot multinational en dit is een onderwerp waar we het vaak onderling en met de directie van het bedrijf over hebben.
Het is enerzijds allemaal (op korte en middellange termijn iig) niet zo dramatisch, maar er zijn wel degelijk groepen mensen in de maatschappij (en in ons en vrijwel ieder bedrijf) aan te wijzen die problemen gaan krijgen.
Eigenlijk heeft Mark Rutte het gezegd: de NL economie moet in de toekomst een kenniseconomie worden, en is (nog los van discussie of Rutte daar enigszins in positieve zin aan bijdraagt) hard op weg dat ook te worden.
Wat dat betekent is dat we bovenin de waardeketen gaan zitten, dus werk gaan doen wat meeste meerwaarde oplevert. Dat is mooi, sluit goed aan bij de bijzonder hoge productiviteit die NL al heeft (behoort tot de wereldtop) en biedt uitstekende kansen aan iedereen die daarin mee kan komen om productiever te zijn en dus ook dik te verdienen. In deze categorie hoef je de IT, de robots helemaal niet te vrezen omdat (vooralsnog) die enkel routinematige, herhalende taken efficient kunnen automatiseren. Flexibel of innovatief zijn computers niet. Vergaren van nieuwe kennis en toepassen daarvan kunnen ze niet.
Maar...
Niet iedereen kan daarin meekomen. De facto betekent de "kenniseconomie" dat je HBO/WO-niveau nodig hebt om mee te komen. Je ziet dat de druk om steeds meer mensen op HBO/WO af te leveren leidt tot erosie van kwaliteit (InHolland diploma affaire enzo) en dat er nog steeds ruim een derde van de scholieren niet door (kunnen) gaan naar hoger onderwijs. Kijk je naar de hele arbeidsmarkt, dan zie je dat bijna tweederde hooguit MBO op zak heeft.
Hebben die allemaal een probleem?
Nee, want sommige dingen moeten altijd gebeuren en kunnen niet geautomatiseerd of geoutsourced worden. Je WC moet werken en moet dat in NL doen met leidingen in NL. Loodgieters rijden niet voor niets in nieuwe Mercedessen rond. Idem voor alle 'laagwaardig' werk rondom infrastructuur, je kabels en leidingen moeten hier in de grond zitten. Zelfs de bouw heeft op langere termijn (zodra de recessie voorbij is...) redelijke uitzichten. Is het geen risico dat hier allemaal goedkope Bulgaren en Romenen ingehuurd worden? Niet echt, iedere leidinggevende in de technische branche neemt liever locals in dienst ivm makkelijke communicatie en geen/minder culturele issues. Enige reden dat ze alsnog uitwijken naar Oosteuropeanen en co is simpelweg omdat er veel te weinig scholieren de techniek in willen. Met een technische MBO (en dan heb ik het niet over MBO 'IT' maar iets echt technisch) heb je baangarantie voor het leven.
Maar het meerendeel van scholieren die geen HBO/WO doet, kiest voor een non-technische MBO. En daar gaan de klappen vallen. 'Echte' winkels worden door webshops weggeconcurreerd. Administratief werk kan voor een groot deel geautomatiseerd worden en wat overblijft kan vaak makkelijk geoutsourced worden. Wat dat concreet inhoudt zie je op de administratieve afdelingen van grote bedrijven zoals waar ik werk. Afdelingen waar 30 man werkten gaan terug naar 3, waarbij het werk verschuift van uitvoerend naar controlerend. Die 3 man zorgen dat de automatische systemen goed gevoed worden en houden de Indiers in het gareel. Veel afwisselender en hoogwaardiger werk dan voorheen - maar stiekem ook weer HBO-niveau. En die overige 27? Die vliegen eruit.
Kijk eens in het nieuws naar meldingen van grote ontslagrondes bij grote bedrijven. Lees eens voorbij de grote koppen met getallen en focus op welke functies verdwijnen. Dat zijn niet de ingenieurs, niet de strategen, niet eens de marketeers. Ook zijn het niet de monteurs of zelfs de schoonmakers (al wordt dat vaak wel geoutsourced in eigen land). Het zijn de mensen die soms decennia lang trouw naar het werk komen en enigszins repetitief werk secuur en consequent uitvoeren, zonder innovatie, zonder morren of klagen, de mensen waar je een bedrijf op kunt bouwen dus. Maar de mensen waar nu geen plek meer voor is. Daar komt bij dat deze groep mensen vaak aardig op leeftijd komen, en nog zijn beginnen werken in een tijd dat het allerminst vanzelfsprekend was om door te blijven leren en ontwikkelen als je aan het werk ging. Als je 25 jaar niets aan je eigen ontwikkeling gedaan hebt, is het niet realistisch te verwachten dat je opeens nu wel flexibel gaat zijn. Deze mensen zijn nog los van het lage werk- en denkniveau sowieso erg zwak op de arbeidsmarkt. Eenmaal ontslagen is maar de vraag of ze ooit weer aan het werk komen
Kortom, individueel kun je naar de toekomst kijkend kiezen voor "up", veel waarde toevoegen met kennisintensief werk. Kun of wil je dat niet? Dan moet je met je neus de grond in, graven, installeren of anderszins onmisbaar en onoutsourcebaar werk doen. Kun of wil je ook dat niet, dan heb je een probleem...
Maar maatschappelijk bekeken hebben we een groter probleem. Juist nu het economisch krapper gaat wordt het steeds moeilijker gemaakt om een uitkering te krijgen en wordt steeds harder geroepen dat mensen zonder werk vooral lui zouden zijn en aan zichzelf te danken hebben dat ze zonder werk zitten. Dat kun je misschien volhouden tegen een kleine groep, al klopt er dan ook geen bal van (als je ooit van een uitkering rond hebt moeten komen weet je hoe onzinnig het is om te beweren dat mensen dat als ideaal zouden zien). Maar wat doe je als er geen werk is voor een derde van je maatschappij? Als er honderdduizenden vacatures zijn, maar geen van die enorme pool werkelozen zijn geschikt voor de functies die er beschikbaar zijn? Dan kun je niet meer volhouden dat ze 'lui' zouden zijn. Maar we kunnen ook geen menswaardig inkomen voor die enorme groep betalen. Wat moeten we ermee?
Daar kom ik (en komen wij als OR, bedrijf en ik vrees maatschappij) voorlopig nog niet uit. Waar het heen gaat is duidelijk. Waar de pijnpunten liggen zijn duidelijk. Maar ik weet er geen oplossing voor, en 'het bedrijfsleven' (iig mijn directie) evenmin.
Kwalijker is dat de politiek blijkbaar niet aandurft om het probleem te benoemen. In de jaren '90 was het taboe om de problemen in de multiculturele samenleving te benoemen. Dat barstte in 2001 los. Grote taboe nu is dat we een koers varen met de economie en maatschappij waarbij geen zinnig werk zal zijn voor een groot deel van de bevolking - en niet geheel toevallig juist de deel van de bevolking dat zo hard is gaan roepen sinds 2001 over de allochtonen, aangezien ze bewust of onbewust hun hete adem in de nek voelen. Maarja, die 'allochtonen' zijn ondertussen vaak beter opgeleid en vooral veel flexibeler op de arbeidsmarkt dan de tokkies (kijk maar naar willekeurig welke buurtsuper). Zij redden zich - evt na een generatie of twee - wel. Het zijn de tokkies die nu finaal de lul gaan zijn. We stevenen af op een situatie zoals in de VS met enorme hoeveelheden 'trailer trash'. En vooralsnog is het 'not done' er iets over te roepen. Maar hoe langer we ermee wachten, des te harder de klap gaat zijn.