Ligaturen en lettervormen

[begintmeta]

Ik heb laatst nogal veel moeite gestoken in het correcte gebruik van ligaturen in een tekstje (geen st ligaturen en dergelijke overigens, alleen heel 'conservatieve'), vervolgens is dat volgens mij door niemand opgemerkt (positief op zich). Is het de moeite waard ligaturen te gebruiken als er geen typografen in de zaal zijn?

Wie hier gebruikt ligaturen en wanneer wel of niet (en welke ligaturen wel of niet). Bij bepaalde lettertypen is het verschil tussen wel of geen ligatuur veel groter dan bij andere beïnvloedt dat je gebruik van ligaturen? Ik heb net even een krantje, een tijdschrift en drie redelijk recente boeken die in de buurt lagen bekeken, slechts in een boek kan ik ligaturen vinden. Ligaturen zijn (terecht?) uit de mode?

Tot slot: gebruikt iemand nog wel eens speciale (of archaïsche) lettervormen zoals de lange s ('ſ') (waarbij die tegenwoordig vermoedelijk vaak voor een 'f' zal worden aangezien)?

[ Voor 4% gewijzigd door begintmeta op 30-07-2009 11:22 ]

[Savantas]

Tja, het verdwijnen van gebruik van ligaturen ligt vooral aan het steeds goedkoper produceren van boeken, balden etc. Door softwarebeperkingen was het lang een hoop werk om ligaturen toe te passen op de computer, omdat je hiervoor extra versies van lettertypes moest gebruiken. Sinds introductie van OpenType en intrede van InDesign werd er ineens meer mogelijk. Ook Quark heeft daarna hun type-engine onder handen genomen om betere ligaturen ondersteuning te bieden. Dit gaat dus juist in tegen wat je ziet (meer mogelijk, minder gebruik).
Aan de andere kant heeft het aanbod aan fonts een hoge vlucht genomen. Aangezien het een hoop werk is om een font te maken (vooral als het consistent moet zijn) zie je een duidelijke schifting tussen fonts met en zonder ligatuur-mogelijkheid. Op Dafont.com is het nogal zoeken naar fonts die ligaturen ondersteunen, terwijl je bij commerciële fonts, zoals te vinden bij Myfonts.com, juist wel veel ondersteuning ziet.
Ligaturen zijn initieel sowieso niet bedoeld als blikvanger, maar juist om een lap tekst leesbaarder te maken. Het is leuk dat ligaturen veelvuldig gebruikt worden voor fancy artwork met mooie koppen, maar ze zijn dus vooral om tekst leesbaarder te maken. Zodat je geen lelijke effecten krijgt met bijvoorbeeld ft, waarbij de stok van de t door de f kan gaan, waardoor de f minder leesbaar wordt.
Verder zie ik in koppen van artikelen, reclameposters, etc. regelmatig de lelijkste spatiëringen. Dat is mijns inziens het verschil tussen profi's en beginners, waar je soms blij mag zijn dat ze al geen courier, times new roman of de onvermijdelijke Comic Sans gebruiken. Maar hierbij is altijd de vraag of de doelgroep het ziet. Maak je een koffietafelblad of -magazine, dan zou ik zeker ligaturen gebruiken. Is het voor een reclamefolder van de C1000, don't bother...

PS. Leuk discussiepunt! Voor wie het niets zegt:
http://designspitz.blogspot.com/2008/04/ligaturen.html
Wikipedia: Ligatuur (typografie)

[ Voor 6% gewijzigd door Savantas op 30-07-2009 11:37 ]

[begintmeta]

Ik denk ook dat meestal weinig tegen en veel voor ff, fi, ffj, ft ... ligaturen spreekt. st en andere combinaties kunnen ook wel soms, in ouder drukwerk ben ik die wel eens tegengekomen. Sommige ligaturen zijn ook al lang geen ligatuur meer natuurlijk (&). Opvallende ligaturen kunnen IMHO inderdaad meestal beter worden vermeden.

Voor de grap heb ik eens een dozijn boeken @random uit de kast gehaald en (vluchtig) gekeken of er ligaturen zijn gemaakt en zo ja welke (vluchtig gekeken nogmaals).

---

Boek: Aldus spak Zarathoestra, Friedrich Nietzsche, Boom, Amsterdam&Meppel 1996
Hardcover
Gebruikt lettertype: Bembo of iets soortgelijks
Voor mij lastig te zeggen of er echte typografische ligaturen inzitten. In ieder geval is bsprake van ongewilde f? ligaturen (die er niet goed uitzien). fh is ook een ligatuur, ff lijkt ook een ligatuur maar is het volgens mij net niet (heb geen loep&slecht licht) en fi's heb ik niet kunnen vinden.

Boek: Bilderdijk Bloemlezing uit zijn gedichten deel 2, Bilderdijk, Drukkerij Libertas, Rotterdam 1923
Hardcover
Gebruikt lettertype: Century Expanded of iets soortgelijks
Geen ligaturen

Boek: Last Exit To Brooklyn, Hubert Selby jr., Grove Press, New York 1965
Paperback
Gebruikt lettertype: Times of iets uit die familie
fi ligaturen en (niet heel mooie) ff fl ligaturen

Boek: Snikken en Grimlachjes, Piet Paaltjens, Van Holkema & Warendorf N.V., Amsterdam 1958
Hardcover
Gebruikt lettertype: Baskerville-achtig
ae ligatuur (in æoolsharpgeluid) verder geen ligaturen

Boek: Die allgemeine chirurgische Pathologie und Therapie, Theodor Billroth & Alexander von Winiwarter, Georg Reimer, Berlin 1893
Hardcover
Gebruikt lettertype: Walbaum-achtig
fi ligatuur en fl ligatuur

Boek: De goddelijke komedie, Dante Alighieri, Uitgeverij Pelckmans, Kapellen 12e druk 2001
Softcover
Gebruikt lettertype: een Garamond-variant
fl ligatuur ff ligatuur geen fi-combinatie gevonden

Boek: Die Verwandlung und andere Erzählungen, Franz Kafka, Könemann, Köln 1995
Hardcover
Gebruikt lettertype: een Garamond-variant
ß natuurlijk, maar die tellen we niet. Geen andere ligaturen gevonden fi past mooi, het zou kunnen dat de f een klein beetje korter is in die combinatie, maar in geen geval is er geen ligatuur.

Boek: On Chesil Beach, Ian McEwan, Jonathan Cape, London 2007
Hardcover
Gebruikt lettertype: Caslon
fi, fl (die is hier minder mooi) geen ff Th of andere kunnen vinden.

---

Al met al lijkt met name de fi dus nog wel eens te worden gebruikt (in deze kleine steekproef), verder valt het tegen. Maar goed ik kan best iets over het hoofd hebben gezien.

Wat betreft overhang enzo ziet het er IMHO allemaal wel goed uit, al is het beeld in de genoemde uitgave van 'Aldus spak Zarathoestra' wat onregelmatig.

Iets anders: ik heb vor mijn poging een mooi tekstbeeld te produceren door middel van ligatuurgebruik enz. Apple Pages gebruikt in combinatie met Warnock Pro. De eerder genoemde Quark&Indesign (en Scribus ook meen ik) hebben ook hun mogelijkheden. Tekstverwerkers met ondersteuning voor ligaturen zijn voor zover ik weet naast Pages Mellel en Word 2008 for mac (wel wat ongericht). latex kan het ook en daar heb je ook aardige controle over het gebruik van ligaturen. Zijn er nog andere programma's?

[Dark Blue]

Persoonlijk vind ik het heerlijk om ligaturen terug te zien. Alleen in het woord 'fiets' al. Prachtig!

Het valt mij ook op dat andere mensen (niet-typografisch onderlegde personen) er geen zier om geven. Toch doet het onderbewust wel wat: het maakt de tekst vloeiender en mooier om te zien. Vooral als het om hele paragrafen gaat.

Ik maak 90% van mijn documenten op in InDesign en ik zet in stukken met teksten met schreven altijd de ligaturen aan. InDesign maakt dan zelf ligaturen op de plaatsen waar hij ze mogelijk acht. Ik houd ook van een lekker ogende spatiëring, daarom tik ik zelden iets in een tekstverwerker als Openoffice Writer of Word. Die hebben de neiging de spatiëring heel knullig af te handelen. En, geen ligaturen.

Nee, het zijn parels voor de zwijnen, maar ik doe het waar het maar kan: ligaturen, yes.

[CyBeR]

begintmeta schreef op donderdag 30 juli 2009 @ 10:47:
Ik heb laatst nogal veel moeite gestoken in het correcte gebruik van ligaturen in een tekstje (geen st ligaturen en dergelijke overigens, alleen heel 'conservatieve'), vervolgens is dat volgens mij door niemand opgemerkt (positief op zich). Is het de moeite waard ligaturen te gebruiken als er geen typografen in de zaal zijn?

Wie hier gebruikt ligaturen en wanneer wel of niet (en welke ligaturen wel of niet). Bij bepaalde lettertypen is het verschil tussen wel of geen ligatuur veel groter dan bij andere beïnvloedt dat je gebruik van ligaturen? Ik heb net even een krantje, een tijdschrift en drie redelijk recente boeken die in de buurt lagen bekeken, slechts in een boek kan ik ligaturen vinden. Ligaturen zijn (terecht?) uit de mode?

Het valt mij altijd direct op als er ligaturen worden gebruikt en ik gebruik ze (toegegeven, automatisch) zelf ook altijd. Hetzelfde als bij jou overigens, alleen de welbekende ff, fi, ffi, etc. st/ct niet zozeer.

Tot slot: gebruikt iemand nog wel eens speciale (of archaïsche) lettervormen zoals de lange s ('ſ') (waarbij die tegenwoordig vermoedelijk vaak voor een 'f' zal worden aangezien)?

Nee. En inderdaad is 't met ons huidige schrift heel lastig om om de vorm van die letter heen te zien dat 't geen f is.

[Willem]

Dark Blue:
Nee, het zijn parels voor de zwijnen, maar ik doe het waar het maar kan: ligaturen, yes.

Couldn't agree more.

[Savantas]

Zekers mee eens!