'Er zitten nogal wat kwalijke kanten aan', waarschuwt Peter Tellegen, psycholoog en doctor in de sociale wetenschap, specialisatie psychometrie. Hij houdt zich onder meer bezig met gebruik en misbruik van psychologische tests. 'Vaak is de normering het zwakke punt', zegt hij. 'De score bij een intelligentietest wordt vergeleken met die van een normgroep, meestal van dezelfde leeftijd als degene die wordt getest, en op basis daarvan uitgedrukt in het IQ. Als de normgroep is verouderd of de samenstelling ervan ondeugdelijk, is zij niet meer representatief. Bij de veel gebruikte WAIS-intelligentietest zaten bijvoorbeeld te veel hoogopgeleide personen in de normgroep, waardoor je eigen score al snel kan tegenvallen.'
Een weinig zuivere normering kan merkwaardige uitkomsten laten zien. Tellegen: 'Van de ene op de andere dag kan het IQ met twintig punten omhoog schieten als je met een andere groep wordt vergeleken. Dat is natuurlijk belachelijk. De verdeling in leeftijdsgroepen moet zó geleidelijk verlopen dat het nauwelijks merkbaar is.'
Ook heel belangrijk is de validiteit. Dit betekent dat de test aantoonbaar samenhangt met wat er moet worden gemeten, zoals onderwijsprestatie of het functioneren in een bepaalde baan. Intelligentietests doen dit relatief goed, waardoor er redelijke voorspellingen mee kunnen worden gedaan. Maar Tellegen waarschuwt voor het gebruik van een testscore als bepalende factor. 'De zeggingskracht van het IQ wordt overschat. Ook al hebben intelligentietests een uitzonderlijk hoge voorspellende waarde, namelijk 0,8 op een schaal van 0-1. Eigenlijk moeten we af van het idee dat je met een test iets aan het meten bent. Het is meer getalsmatig rangschikken. Het geeft een indruk, een indicatie, maar met een andere test krijg je mogelijk weer een andere uitslag. Het becijferde getal wordt te vaak als absolute grens gebruikt.'
Dit is een docent van me trouwens.
Vaak gebruikt men in dit soort assessments ook nog persoonlijkheidstests, dat is al net zo'n oplichterij.
Pas echt dubieus is de kwaliteit van veel persoonlijkheidstests. Tellegen: 'Qua wetenschappelijke pretenties reiken zij niet veel verder dan een horoscoop'. Hij noemt het schadelijk dat bedrijven iemand op grond van een lage score op een of ander vaag persoonskenmerk ongeschikt kunnen verklaren voor een functie. 'Bij een andere test had hij weer hoog kunnen scoren op deze eigenschap. Want wat is bijvoorbeeld empathie eigenlijk? En heb je dat wel nodig voor die baan? Dat is pure interpretatie. Daarbij is de relatie tussen de score op zo'n kenmerk en het functioneren in een bepaald beroep ontzettend zwak. Een persoonlijkheidsvragenlijst is eigenlijk alleen nuttig als handvat om het gesprek met iemand aan te gaan.”
Tien minuutjes googelen en je struikelt over honderden bureaus die uiteenlopende tests en metingen aanbieden. Betaal een bepaald bedrag en hopla, je kunt de intelligentie van je personeel meten. De aangeboden tests variëren in kwaliteit van redelijk betrouwbaar tot grote rotzooi. Tellegen: 'Er is van alles te koop. Veel adviesbureaus en ook grote bedrijven als KPN knutselen zelf een test in elkaar. Dat onttrekt zich volledig aan de controle van het NIP (Nederlands Instituut van Psychologen, red.; zie kader). Eigenlijk moet het testen van mensen aan dezelfde strenge eisen voldoen als het werk van artsen. Primair hierbij is het belang van de cliënt. Nu is dat eigenlijk steevast het belang van de opdrachtgever.'
Het zijn niet altijd kleine obscure bureaus die soms grof te werk gaan, vertelt Tellegen. 'Een groot en gerenommeerd testbureau verklaarde laatst iemand ongeschikt omdat hij te laag scoorde op een empathieschaal. Zonder deze persoon ooit te hebben gezien en zonder het testrapport eerst met de sollicitant te bespreken. Dat gaat tegen alle NIP-regels in. Maar dit bureau adverteert wel met het naleven van de beroepscode.' De psycholoog vindt het de hoogste tijd dat mensen die dit overkomen is, hun ervaringen bundelen en een klacht indienen. 'Maar waarschijnlijk stapt dit soort commerciële testbureaus uit het NIP als het hun te lastig wordt en gaan zij op eigen houtje verder.'
Maar goed, als je ergens aan het werk wilt zul je wel moeten meegaan in het spelletje.
Life is what you make of it. Always has been, always will be.